تورج اتابکی*

شکل گیری طبقه کارگر صنعت نفت

پیشینه پیدایش طبقه کارگر نوین ایران و نقشی که به تدریج در معماری تجدد اجتماعی و اقتصادی بر دوش گرفت، به بیش از صد سال پیش برمی گردد. کشف و استخراج نفت در دامنه جنوبی کوه های زاگرس در ۱۲۸۷ خورشیدی / ۱۹۰۸ میلادی، شمار افراد این طبقه نوپا را به گونه ای چشمگیر افزایش داد. کسانی که در آغاز به استخدام شرکت نفت ایران و انگلیس درآمدند و در حوزه میدان های نفتی یا بعدها در پالایشگاه به کار پرداختند، عملا از گروه های فرودست ایلاتی، به ویژه ایل بختیاری و روستائیان منطقه جغرافیائی جنوب زاگرس بودند. جماعت کوچ نشین و یکجامان، اینان را با نام "عمله" می شناختند.

با افزایش شمار چاه های به نفت رسیده و فزونی مقدار نفت استخراج شده، شرکت نفت ایران و انگلیس به اجرای طرح حمل نفت ایران به بازار جهانی پرداخت. از میدان های نفتی مسجد سلیمان تا آب های دریای آزاد در جنوب بیش از دویست کیلومتر فاصله بود که باید راه ارتباطی ساخته می شد و لوله های نفت در دل زمین می نشست، تا این طلای سیاه را به آب های خلیج فارس بکشاند و از آن جا راهی سرزمین های دور کند. برای این کار هزاران نفر به هیئت کارگر درآمدند. در شوره زارهای ساحلی خلیج فارس، پالایشگاه، شهرها و بندرهای نو ساخته شد. شمار کارگران باز افزایش یافت.

این گروه انسانی که پیشتر با وابستگی های طایفه ای، قومی یا زبانی از یکدیگر جدا می شد، اینک هویتی یگانه یافته بود. پرداخت قانونمند دستمزد به اینان، اجرای انضباط کاری، آموزش فنی ای که هر روز پیچیده تر هم می شد و گسترش سوادآموزی، به تدریج در طول سال ها برای این نیروی انسانی، آگاهی طبقاتی تازه ای به بار آورد. اینان دیگر نه عمله های پیشین، بلکه کارگران ماهری بودند، با هویت طبقاتی واحد و خواست های نو.

اما شکل گیری هویت تازه تنها حاصل کار اینان نبود. مبارزه برای به دست آوردن شرایط کاری بهتر، مبارزه برای کسب حقوق کارگری و ملی، بودوباش اینان، خورد و خوراکشان، استراحت و ورزش، خانه و کاشانه شان و خانواده ای که در فضای شهرهای نفتی تازه از خاک برخاسته رشد می کرد، همه و همه، زمینه ساز انسجام اجتماعی این طبقه شد.

به سال ۱۳۰۸ خورشیدی /۱۹۲۹ میلادی کارگران صنعت نفت به نخستین اعتصاب خود برای کاهش ساعت کار و افزایش دستمزد برخاستند. مبارزه صنفی ای که در سال های پس از جنگ دوم جهانی با خواست های سیاسی نیز همراه شد و به ملی شدن صنعت نفت انجامید. در روایت تاریخ تجدد، سهم طبقه کارگر ایران دیدنی و یادکردنی است.

جديدآنلاين: با سپاس از بريتيش پتروليوم که اجازه استفاده از عکس های بايگانی اش در گزارش مصور اين صفحه را به ما داده است.

* دکتر تورج اتابکی، استاد تاریخ خاورمیانه و آسیای مرکزی در دانشگاه لایدن هلند است. وی در حال تدوین کتابی زیر عنوان "تاریخ اجتماعی صد سال صنعت نفت در ایران" است.

  برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب