سرگذشت اپرا و باله در تاجیکستان با بیناد جمهوری تاجیکستان در شوروی سابق گره خورده و از همین رو  پروفسور نظام نورجانف، کتاب ارزندۀ خود "اپرا و بالۀ تاجیکستان" را از سال  ۱۹۲۹ آغاز می‌کند. در واقع در همین سال بود که نخستین استودیوی تئاتر موزیکال مدرن تاجیکستان، به رهبری هنرمندی با نام "علی اردابوس"،  پایه ریزی شد.

اما پایتخت نوپای تاجیکستان که آن زمان نامش استالین آباد بود، از امکانات لازم برخوردار نبود و این استودیو یک سال بعد به شهر خجند منتقل شد و بر پایۀ آن نخستین هنرستان موسیقی سازمان یافت.
دانش‌آموزان هنرستان نواختن پیانو و سازهای ملی و آواز خواندن و رقصیدن را فرا می‌گرفتند و در روستاهای اطراف هنرنمایی می‌کردند و درآمد حاصل از نمایش‌ها شرایط مادی بودوباش و تحصیل‌شان را فراهم می‌کرد.

سال ۱۹۳۱ نخستین دورۀ آموزشی این هنرستان به پایان رسید و آونِر ملاقندف، غفار وَلـَـمَت‌زاده و فاضل صالحف در زمرۀ نخستین فارغ‌التحصیلان هنرستان بودند که بعداً صاحب نام و جایگاهی رفیع در هنر اپرا و بالۀ تاجیکستان شدند.

با این که نخستین تئاتر حرفه‌ای مدرن تاجیکستان یک تئاتر درام بود، تقریباً در همۀ نمایشنامه‌های آن از ساز و آواز و رقص بهره می‌گرفتند که معمولاً نواقص نمایشنامه و بازی ناشیانۀ هنرپیشگان را جبران می‌کرد. این تماشاها که به فرهنگ بومی مردم نزدیک بود، جلب توجه می‌کرد. از این رو همۀ هنرپیشگان تئاتر در آن دوره رقص و آوازخوانی و نوازندگی هم بلد بودند. اما در سال ۱۹۳۳ مقام این تئاتر مشخص شد و آن رسماً یک تئاتر دراماتیک نام گرفت و دیگر موزیکال نبود. و آن همان تئاتر ابوالقاسم لاهوتی شهر دوشنبه است که امروزه معروف‌ترین تئاتر تاجیکستان به شمار می‌آید.

در کنار تئاتر لاهوتی یک گروه ویژۀ موسیقی هم سازمان یافت و به اضافۀ هنرمندان جوان محلی، هنرپیشگان و موسیقی‌دانان تاجیکی از خجند و سمرقند و بخارا به این گروه جلب شدند که تحفه فاضلوا، شریف باباکلانف، زیادالله شهیدی، نسیم‌جان پولادف و حامد سیداحمدف از جملۀ آنها بودند. در پاییز سال ۱۹۳۴ بود که تئاتر موزیکال یهودی‌تباران سمرقند هم به ترکیب گروه موسیقی تئاتری تاجیکستان پیوست، چون زبانش فارسی بود. یهودی‌تباران پارسی‌گوی آسیای میانه در پیشرفت تئاتر موسیقی و اپرای تاجیکستان نقش بسزایی داشتند. "تخم محبت"، "داخونده"، "بیگم کی بود؟"، "عید کلخوزی" و "واسع" از معروف‌ترین نمایشنامه‌های موزیکال تاجیکی طی آن سال‌ها بود. به ویژه نمایشنامۀ موزیکال "واسع" به قلب بینندگان راه یافت، چون برخاسته از تجربیات مردم محل بود. "واسع" نام دهقانی بود که سال ۱۸۸۵ علیه استبداد امیر بخارا به پا خاسته و قیام فراگیری راه انداخته بود. پس از پا گرفتن حکومت استالین و اعمال برنامه‌های "ملت‌سازی"ِ او که قصد داشت صدها قوم شوروی را به ملت واحد "شوروی" تبدیل کند، نمایشنامۀ "واسع" از برنامۀ تئاتر موزیکال تاجیک حذف شد و "غنی عبدالله"، نویسندۀ این نمایشنامه، به گرایش‌های ضدشوروی متهم و بازداشت شد. در کنار غنی عبدالله ۱۶ تن دیگر از هنرپیشگان و هنرمندان تئاتر لاهوتی روانۀ زندان یا تبعید شدند. در نتیجه وقفه‌ای محسوس در فعالیت‌های تئاتر موزیکال تاجیک پدید آمد.

اما در اوج همان سال‌های خفقان استالینی، حکومت تاجیکستان فیلارمونی و پژوهشگاه موسیقی جمهوری را تأسیس کرد و برای پر کردن خلائی که بر اثر سیاست‌های سرکوبگرانۀ استالینی در مؤسسات فرهنگی پدید آمده بود، هنرپیشگان و موسیقی‌دان‌هایی را از جمهوری‌های دیگر به تاجیکستان فرا خواند. در نتیجه، اواخر دهۀ ۱۹۳۰ را می‌توان دورۀ اعمال سلطۀ تئاتر روسی بر تاجیکی توصیف کرد. با ورود هنرپیشه‌ها و کارگردانان روس به تاجیکستان، محتوای برنامه‌های تئاتر هم دستخوش تحولاتی بنیادین شد و نمایشنامه‌های روسی و فرنگی به برنامۀ تئاتر موزیکال تاجیکی راه یافت. ناقل این فرهنگ "یوگنی پروکوفیف"، استاد هنر تئاتر روسیه بود که سال ۱۹۳۶ به تاجیکستان آمد و دانسته‌هایش را به هنرمندان تاجیکی چون تحفه فاضلوا، حاجی احمدف، آونِر ملاجانف، برهان توره‌یوا، رِنا غالبوا و حلیم طائرف منتقل کرد.

اما این بخش کتاب سراپا مربوط به اپرا و آوازخوانی اپراست. در بخش بالۀ آن می‌خوانیم، نخستین بالرین‌های تاجیکی که به نوک انگشتان پایشان ایستاده‌اند، "ع. عظیموا" و "ف. صابروا" در سال ۱۹۳۹ بوده‌اند (یکی از اشکال‌های کتاب "اپرا و بالۀ تاجیکستان" این است که نام افراد را به طور کامل نمی‌آورد و غالباً به سرحرف نام آنها اکتفا می‌کند). اما در این میان نام‌های تحفه فاضلوا و لطفی زاهدوا را می‌توان شناخت که برای سال‌ها در تاجیکستان شوروی به عنوان ستاره‌های اپرا مطرح بودند.

با آغاز جنگ جهانی دوم و گسیل مردهای شوروی به جبهه غالباً زنان بودند که در صحنه مانده بودند. سال ۱۹۴۲ "یوگنی کرِپس" Yevgeniy Kreps از تاشکند به پایتخت تاجیکستان آمد و همراه با "گابریئل الریگستان" نمایشنامۀ میهن‌پرستانۀ "سرود خشم" را روی صحنه برد. در طول پنج هفته نمایشنامه را تمرین کردند و روز هفتم نوامبر، به مناسبت بیست‌وپنجمین سالروز پیروزی انقلاب اکتبر، آن را نمایش دادند.

این نمایشنامه در فهرست برنامه‌های آموزشی ایدئولوژیک برای مردم آسیای میانه بود: ابراهیم، یک رزمندۀ تاجیک بود که به اسارت آلمانی‌های نازی می‌افتد. بر اثر شکنجه او بینائی‌اش را از دست می‌دهد و وقتی به روستایش برمی‌‌گردد، همراه با مردم دِه، "سرود خشم" علیه دشمنان میهن شوروی را سر می‌دهد.

بسیاری از نمایشنامه‌های موزیکال و اپرای تاجیک در آغاز فعالیت تئاتر اپرا و بالۀ صدرالدین عینی در دوشنبه، شوروی‌گرایانه و بیگانه‌ستیزانه و بعداً حامل نشانه‌های بارزی از جنگ سرد بودند. اما در این میان ستاره‌هایی درخشیدند که درخشنده‌ترین آنها برای همیشه در یادها نشست: ملکه صابروا.

ملکه، نام بامسمایی داشت، چون در عمر کوتاه ۳۹ ساله‌اش بر تارک بالۀ تاجیک درخشید و زباترین اجراها را در سراسر اتحاد شوروی و بیرون از آن به نمایش گذاشت. هجده سال داشت که وارد صحنۀ باله شد و اندکی نگذشته نام آورد و به فروزان‌ترین ستارۀ بالۀ تاجیک بدل شد. جدیدآنلاین در بارۀ کارنامۀ ملکه صایروا در گرشته مفصل‌تر نوشته‌است که در بخش "مطالب مرتبط" می‌توانید ببینید.

به هر روی، هنر اپرا و باله از راه رسیده بود و هنری بود که روس‌ها در دهۀ ۱۹۳۰ در جریان انقلاب فرهنگی روسی که "شوروی" عنوان می‌شد، وارد آسیای میانه کردند. در این میان تاجیک‌ها جایگاه ویژه‌ای یافتند، به گونه‌ای که امروز هم "فرخ روزی‌متف" تاجیک از بهترین رقصنده‌های بالۀ روسیه به شمار می‌آید.

انتشار کتاب نفیس دانشنامه‌ای "اپرا و بالۀ تاجیکستان" برای کشوری که سال‌هاست در این زمینه انتشار درخور توجهی نداشته‌است، یک رویداد مهم است. نویسندۀ این کتاب، پروفسور نظام نورجانف، از مشهورترین هنرشناسان تاجیک است که تا کنون آثار متعددی در بارۀ هنر تئاتر به چاپ رسانده. اما جای کتاب "اپرا و بالۀ تاجیکستان" که تاریخ جامع این رشته از هنر تاجیکستان را بازگو کند، خالی بود. با این که کتاب به زبان روسی منتشر شده، در تاجیکستان تنها مرجع معتبر در مورد اپرا و بالۀ این کشور به شمار می‌آید.

تقسیم موضوعات این کتاب به مدخل‌ها می‌توانست آن را تبدیل به دانشنامه‌ای تمام‌عیار کند؛ چون شامل تمام رویدادها و شخصیت‌های مربوط به اپرا و بالۀ تاجیکستان از دهۀ ۱۹۳۰ تا سال ۲۰۰۹ میلادی است. اما نویسنده روایت داستان‌گونه را ترجیح داده و محتوای کتاب را به شش موضوع ِ پیدایش تئاتر موزیکال تاجیکی، تشکل تئاتر، اپرا، باله، سفرهای هنری و دورنمای نوسازی تئاتر اپرا و باله بخش کرده‌است.

افزودن برنامۀ همۀ اجراهای تئاتر موزیکال و تئاتر اپرا و بالۀ شهر دوشنبه از سال ۱۹۳۴ تا سال ۲۰۰۹، به این کتاب اهمیت تاریخی و هنری بیشتر داده‌است. نگاهی به این برنامه و تطبیق و قیاس تعداد نمایشنامه‌هایی که طی این سال‌ها روی صحنه رفته‌اند، نمایی کلی از سرنوشت تئاتر اپرا و باله را ترسیم می‌کند. تعداد نمایشنامه‌ها در آغاز کار (سال ۱۹۳۴) یک عدد بیشتر نبوده‌است و همین‌گونه در دورۀ متأخرتر (سال ۲۰۰۸) تنها یک نمایشنامه روی صحنۀ تئاتر اپرا و بالۀ صدرالدین عینی رفته‌است. و این همان تئاتری است که در دهه‌های ۱۹۵۰ تا پایان ۱۹۸۰ سالانه شش تا ده نمایشنامه را روی صحنه می‌برد.

کتاب "اپرا و بالۀ تاجیکستان" همۀ این موردها را ذکر کرده، اما از یک ویژگی کتاب‌های دانشگاهی یا دانشنامه‌ای محروم است که در پایان، فهرستی از اسامی و اماکن و رویدادهای مهم را ندارد.

Опера и Балет Таджикистана
Низом Нурджанов
Душанбе, 2010
422сс
 

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب