به قهوه‌خانه‌ای که در آن ترنا برگزار می‌شد "دکه" می‌گفتند و به صاحب قهوه‌خانه "دکه‌دار". در وسط قهوه‌خانه نیمکتی روبروی جمعیت می‌گذاشتند به نام "تخت ترنا". خود ترنا هم پارچه‌اى ضخیم و کتان مانند بود که آن را لوله می‌کردند ، به طول حدوداً یک متر و نیم و قطر چند سانتیمتر. پارچه تبدیل به تسمه‌اى سنگین مى‌شد که با یک نخ‌کشی محکم و مقاوم، مقاومت تسمه را تضمین می‌کردند.

سر تسمه، آن قسمت که قرار است بر کف دست بنشیند، تقریباً دو برابر کف یک دست، پهن و سنگین بود که گاهی به وسیله چرمی که لابه‌لای "کفى" کار مى‌گذاشتند ، آن را سنگین‌تر و چابک‌تر و خوش‌صداتر مى‌کردند . به حکم شاه ترنا بر کف دست کسی که بر تخت نشسته و دستش را برای خودن ترنا دراز کرده می‌خورد.

مردم دسته دسته به قهوه‌خانه یا همان دکه می‌آمدند برای شرکت در ترنا. صاحب دکه یا بانی ترنا شخصی را به عنوان شاه انتخاب می‌کرد و شاه هم وزیری را که در ترنا نقش "ترنازن" دارد را بر مى گزید  و بازی شروع می‌شد.

شاه به تناوب یکی از حاضرین را صدا می‌زد (یا در اصطلاح ترنا پیش می‌کرد). شخص پیش شده بدون هیچ حرفی می‌آمد و بر تخت ترنا می‌نشست و کف دستش را به طرف شاه می‌گرفت. شاه به وزیر امر می‌کرد که ترنا بزند.

نقش شاه در این بازى این است که با اطلاع از اوضاع محل و آشنائى با حاضرین احکام سنجیده‌اى صادر کند که از یک‌سو اسباب سرگرمى جمع باشد و از سوى دیگر به قدر امکان به رتق و فتق امور محله کمک کند. او گاهی از شخص پیش شده چیزى مى‌خواهد و گاهی هم دستور ترنازدن می‌دهد.

تمام حاضرین در بازی شرکت می‌کنند. بازی ترنا گاهی ساعت‌ها به طول می‌انجامد. بانی مراسم برای جالب‌تر کردن بازی کسانی را برای اجرای هنرشان دعوت می‌کند تا مراسم را برای حاضرین دلچسب تر کند.  اکثراً در بازی غزل‌خوان، شاهنامه‌خوان و یا پرده‌خوانى هست که در میان ترنا به ارائه هنر می‌پردازد.

مقررات ترنا
ترنا قهوه‌خانه را به صحنه نمایش و حاضرین را به اشخاص نمایش تبدیل می‌کند. ترنابازان اصیل و قدیم تهران لفظ ترنا را ترنه تلفظ می‌کردند و هرگز کلمه بازی را برای آن به کار نمی‌بردند . عنوان ترنابازی، توهین‌آمیز و نشانه نااهلى گوینده محسوب مى‌شد : "احمد آق ابرام ترنا داره" یا "امشب مى ریم ترنا".

کسی که به عنوان شاه انتخاب می‌شد باید سخن‌ور بود و توانایی اداره بازی و حکم کردن را داشت و مى‌توانست خوب و عادلانه حکم کند. حکم شاه لازم الاجرا بود و اگر کسی توانایی اجرای حکم را نداشت در محله سرافکنده مى‌شد. برای همین شاه همیشه باید متوجه این قضیه بود که حکمش متناسب با شخص پیش شده باشد.

وزیر کسی بود که مهارت زیادی در زدن ترنا داشت. ترنازن باید در هنگام زدن ترنا پای راستش را از زمین بلند مى کرد که بتواند ترنا را درست بر کف دست کسی که حکم به نامش است بنشاند . چرخاندن ترنا بدور سر نشان دهنده اهمیت کسی بود که برای ترنا خوردن بر تخت نشسته. هر چه وزیر ترنا را بیشتر مى‌چرخاند آن شخص صاحب‌ مقام بالاتری بود.

سید و صغیر و پیر ترنا نمی‌خوردند. اگر سیدى بر تخت مى نشست باید دستش را مشت مى‌کرد تا شاه متوجه شود و حکم زدن ندهد. اگر بزرگی بر تخت مى‌نشست جمع با فرستادن صلوات شاه را متوجه مقام پیش شده می‌کردند.

از دیگر مراسم قدیمى ترنا "گلریزان" بود. در این بخش به حکم شاه برای تهیه دارو، تهیه جهیزیه و به طور کل برای کمک به کسانی که توانایی مالی کمتری داشتند، محکومین مبلغی را که شاه حکم مى‌کرد در کاسه‌ای که بر سردر قهوه‌خانه گذاشته می‌شد مى ریختند.

آبدارباشی هم در تمام مدت مشغول پذیرایی از میهمانان بود. شب آخر ماه رمضان را شب وداع می‌گفتند و ترنا تا رمضان سال بعد توقیف می‌شد به امید این که تا سال آینده به لطف ترنا گره از کار همه باز شود.

به دلیل شباهت‌هایی که مراسم ترنا به "میر نوروزی" دارد بعضى معتقدند که ترنا شکل اسلامى شده مراسم میر نوروزی است.

در عهد شاهنشاهان ساسانی به افراد مملکت حق داده شده بود که در آیین میر نوروزى، ارکان سلطنت و اجزای حکومت را آزادانه نقد کنند.

امیر نوروز، در پنج روز اول سال شاه بود، وزیر بود، صاحب حکم و قلم و شمشیر بود. و با این هیبت حکومتى و هیئت نمایشى در شهر مى‌گشت و یک سال فرمانفرمایى شاه وقت و حکومت حاکمان و قضاوت قاضیان را با شیرین‌کاری و طنز مورد انتقاد قرار مى‌داد.

اما این که چه بر سر میر نوروزی آمده و چطور در سده اخیر سر از قهوه‌خانه ها در آورده و با شلاق و صلوات ترکیب شده هنوز مشخص نیست.

در روزگارى که رادیو و تلویزیون در خانه‌ها نبود ترنا نه تنها سرگرمی لذت‌بخشی برای مردم به شمار می‌رفت بلکه در میان بازی توسط بزرگان و ریش‌سفیدان هم براى مردم حکایت و اندرز گفته مى‌شد و هم خبرهاى مهم به گوش آنها مى‌رسید.

در گزارش تصویرى این صفحه که با توضیحات زنده‌یاد "محمود استاد محمد" و نیز "امید داوری" همراهی شده، یکی از اجراهای ترنا را می‌بینید و می‌شنوید.

* انتخاب از آرشیو جدیدآنلاین.