ساجده شریفی

در میدان اصلی شهر جیپور ایستاده بود و آواز می خواند. با یک ساک بزرگ نارنجی که در لابه لای زمزمه اش، از آن عروسکی آراسته به لباس و آرایش هندی درمی آورد و باز به آواز رهگذری را مجاب می کرد تا این عروسک را بخرد. و آن قدر به خواندن ادامه می داد و از ساک، به رهگذران، عروسک می فروخت که ساک کوچک و کوچک تر می شد. وقتی می توانست آن را تا بزند و و در جیب بزرگ جلیقه اش جا بدهد به خانه می رفت و دیگر شب شده بود.

فولچان پات، یک خیمه شب باز چهل و نه ساله، اهل راجستان است. این حرفه، میراث دویست و چند ساله خانواده اوست اما به اقتضای زمانه، شیوه معاش او با پدربزرگ هایش بسیار متفاوت است:

"مردم دیگر وقت و حوصله قدیم را ندارند. آن ها هزار سرگرمی در خانه شان دارند که رقیب نمایش های ما محسوب می شوند. تلویزیون و کامپیوتر و اینترنت. تنها کسانی از این هنر لذت می برند که به هنر و فرهنگ سنتی علاقه مند باشند. حالا خیمه شب بازها باید روش دیگری برای معاش پیدا کنند. مثل ساخت و فروش عروسک ها. چون  این هنر بیشتر یک جنبه تزیینی پیدا کرده است."

او در محلی نزدیک دانشگاه جیپور زندگی می کند که به محله لوتی ها معروف است. در خیابان اصلی، هیچ نشانی از حضور صدها عروسک ساز و عروسک گردان و آوازخوان نیست. یک کوچه باریک به پهنای کمتر از یک متر تنها پیوند خیابان عریض و خلوت دانشگاه به این محله شلوغ و تنگ است.

اینجا همه خانوادگی زندگی می کندد و تقریبا حرفه مشترکی هم دارند. یعنی همه شان به نوعی با هنر عروسک گردانی در ارتباطند:"همه مراحل کار در خانواده خودمان انجام می شود. از ساختن قصه عروسک ها تا ساختن خودشان. از ساختن صحنه نمایش در محل اجرا تا اجرای موسیقی. تا حدود چهل پنجاه سال پیش، خانواده من دوره گرد بودند و برای اجرای نمایش های خیمه شب بازی شهر به شهر و روستا به روستا می چرخیدند. چند وقت بعد، آن ها به جیپور آمدند."

هنر عروسک گردانی، مجموعه ای است از هنرهای نمایشی، موسیقی، رقص، مجسمه سازی که پیشینه اش  درایران، به دوران قبل از اسلام باز می گردد و از آن به نام های شب بازی، پرده بازی، لعبت بازی، خیال بازی و خیمه شب بازی یاد شده است.

به طور دقیق، کسی نمی داند  عروسک ها  چه زمانی، کجا و چگونه به وجود آمده اند. برخی از متخصصان، شمنیسم (بت پرستی) را یکی از عوامل پیدایش نمایش عروسکی می دانند. آنان بر این باورند که در جوامع اولیه، رهبران مذهبی برای اعمال آیینی و نیایش، ماسک و اشکال متحرکی را به نماد خدایان به کار می بردند. بعدها به تدریج ماسک ها متحرک شده و عروسک ها به وجود آمد. این فرآیند منجر به پیدایش نمایش عروسکی شده است.

نخستین توضیح نمایش های عروسکی در "تاریخ گزنفون" آمده است. در ایران بنا به اشعاری که در "هفت پیکر" نظامی گنجوی شاعر داستان پرداز قرن ششم در دست است، نخستین رد پای خیمه شب بازی به دوران بهرام گور برمی گردد. چنانکه نظامی می سراید در این زمان شش هزار نوازنده و رقصنده از کولیان هند به ایران آمدند که خیمه شب بازان نیز در میان آنان بودند.

فولچان پات درباره محتوا و شیوه عروسک گردانی در هند می گوید: این هنر برای سرگرم کردن مهاراجه بوده است. درباره قصه های جنگ، فتوحات و کشته شدگان جنگ. ما عروسک شخصیت هایی مثل اکبرشاه، آمارسینگ، شاه ثمر، مهاراجه ها، زنان شاه، رقصنده های دربار، اسب سوارها، موسیقی دان ها، و ماربازها می سازیم اما قصه ای که خیمه شب باز برای مهاراجه می گوید با قصه اش برای مردم روستا فرق داشته است. سال به سال بنا به اقتضای زمانه این قصه ها تغییر کرده اند.

به گفته صادق هدایت : ساخت عروسک ها اکثر از چینی و قسمی از آن از چوب و پارچه ساخته می شوند. البسه عروسک ها را خود اداره کننده در خانه می دوزد. ساخت هیکل و البسه های عروسک منوط به تأثیرات آن زمان است.

اما بهرام بیضایی در کتاب تاریخ نمایش ایران می نویسد:  بلندی قامت عروسک ها یک وجب یا اندکی بیشتر است.... عروسک ها از جنبه ی ظاهری شکل واقعی دارند و شخصیت های آنها هم گرچه کمی سطحی، ولی واقعی است. معمولا ًاز چوب و کهنه و در موارد معدودی با سر ِ گچی ساخته می شدند و مفاصل حرکتی آنها هم وسعت کافی نداشته است. در عروسک های نخی به هر عروسک حداقل شش نخ آویخته بود. یکی به سر، دو تا به دست ها ، دو تا به پاها، یکی به کمر. بدین ترتیب عروسک راه می رفت، دست ها را تکان می داد. تعظیم می کرد.

گردانندگان یک نمایش خیمه شب بازی ایرانی، دست کم دو نفر بودند، یکی مرشد که همه کاره خیمه شب بازی بود ،هم ضرب می نواخت و هم آواز می خواند و هم با عروسک ها به گفتگو می پرداخت و دیگری عروسک گردان یا نمایش گردان که به وسیله نخ ها، عروسک ها را به حرکت در می آورد و به جای آنها حرف می زد. گروه فولچان و سازهایش کمی متفاوت است : گروه ما این طوریست که یک یا چند نفر بسته به قصه عروسک ها را می گردانند.یک نفر هولاک می زند که سازی مثل هارمونیکاست و یک نفر هم درام. معمولا ازموسیقی فولکلوریک راجستانی استفاده می کنیم.

عروسک گردانی، تا اواخر دوره قاجار در ایران رونقی بسیار داشت و بیشتر، در خانه اشراف، هنگام مهمانی و جشن های عروسی یا مولودی برگزار می شد. اما کم کم با حضور تکنولوژی فرهنگ مانند سینما و تئاتر مدرن، این هنر از رونق افتاد. اما در هند به ویژه راجستان این روند کندتر بوده است. "تا همین ده سال پیش هم مردم علاقه خاصی نسبت به نمایش های ما نشان می دادند و گاهی ما حدود سه چها ساعت قصه می گفتیم اما الان دیگر همه تلویزیون دارند و به سینما می روند و نیازی به قصه های ما ندارند."

در دهه چهل خورشیدی، از تلویزیون ملی ایران برنامه ای به نام "آقای شاکی" پخش می شد که "نصرت کریمی" عروسکش را ساخته بود. این برنامه عروسکی، به مدت سه سال پخش می شد و هر هفته آقای شاکی درباره یکی از مشکلات جامعه ایرانی با یک گوینده سخن می گفت. حضور آقای شاکی شیوه جدیدی از نمایش های عروسکی را در ایران رواج داد و هنرمندان بسیاری در تئاتر و سینما از این هنر قدیمی در کارهای نویشان بهره گرفتند.

فولچان پات که مسئولیت گروه نمایشی "کریشنا" را هم بر عهده دارد، درباره جایگاه این هنر در هند امروز می گوید: ما خیلی تاریخی به هنر عروسک گردانی نگاه می کنیم. الان بیشتر کار گروه ما این است که دولت به ما سفارش کار می دهد که مثلا برای توریست ها یا دانش آموزان نمایش هایی اجرا کنیم. یا این هنر و تاریخچه اش را برایشان معرفی کنیم. ما بیش از آن که به این فکر کنیم چه طور می شود از امکانات عروسک گردانی در هنرهای جدید استفاده کرد؛ پیشاپیش آن را منقضی اعلام کرده ایم و مثل یک شیئ در موزه، در فستیوال ها با این هنر، برخورد می کنیم.

در این گزارش تصویری بخشی از نمایش های عروسک گردانی گروه کریشنا و توضیحات فولچان پات را می بینید و می شنوید.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب