جدیدآنلاین: بابک امین‌تفرشی، همراه با گروهی از جویندگان دیگر خورشید گرفتگی طی ده سال اخیر کسوف را در پهنۀ جهان تعقیب کرده و از صحنه‌های شگفت‌انگیز آن فیلم و عکس‌های فراوانی برداشته ‌است. کسوف آخر که طولانی‌ترین خورشید گرفتگی سال به شمار می‌آید، به این طرح ده‌ساله پایان داد و انتظار می‌رود حاصل آن به نزدیکی به نمایش درآید. متن زیر توصیف مشاهدات بابک امین‌تفرشی است از کسوف قرن.

بابک امین‌تفرشی*

قرن بیست ‌و دوم پیش از میلاد است. در شهر باستانی یانشی در کنار رود لو واقع در چین غوغایی به پاست. مردم در کوچه‌ پس‌کوچه‌ها هراسان می‌دوند و پادشاه نگران از آیندۀ حکومت خود به هلال باریک خورشید خیره شده‌است. چیزی تا گرفت کلی نمانده‌است. مهر جان‌بخش جای خود را به تاریکی می‌دهد. اژدهای پلید بازگشته‌است. چه بر سر او و مردمانش می‌آید؟ اما ترسیده‌تر از پادشاه، دو اختربین دربار، هِسی و هو، هستند که ظهور خورشیدگرفتگی بی‌شک پایان زندگی آنهاست.

در چین باستان گرفت‌های خورشید پدیده‌ای مهم و سرنوشت‌ساز بود که اختربینان دربار یا باید آن را به‌درستی پیش‌بینی می‌کردند یا بر سَرِ دار می‌رفتند. حدود ۴۲۰۰ سال از زمان هسی و هو گذشته است و در نخستین سال‌های قرن بیست‌ و یکم سایۀ ماه، گرفتِ تاریخ‌ساز دیگری را به سرزمین اژدها و اقیانوس آرام آورد.

خورشیدگرفتگی ۳۱ تیر ۱۳۸۸ (۲۲ ژوئیه ۲۰۰۹) طولانی‌ترین گرفت کلی قرن بیست ‌و یکم بود. حداکثر گرفت به مدت شش دقیقه و ۳۹ ثانیه در آب‌های اقیانوس آرام رخ می‌داد.

تا ۱۲۱ سال دیگر گرفتی طولانی تر از این روی نمی‌دهد. گرفت‌های کلی به‌طور میانگین در هر ۵/۱ سال یک‌بار رخ می‌دهد. مسیر منحنی و باریک سایۀ ماه، که بر اثر چرخش زمین به دور خود، پدید می‌آید، کمتر از یک درصد سیاره را به تاریکی می‌برد که بیشتر آن نیز اغلب در اقیانوس است. به همین سبب دیدن خورشیدگرفتگی کلی پدیده‌ای نادر است که برای بسیاری فقط یک‌بار در طول زندگی رخ می‌دهد.

مدت گرفت‌های کلی اغلب بین سه تا چهار دقیقه در محل اوج گرفت در میانۀ مسیر است. گرفت‌های شش تا هفت دقیقه‌ای بسیار نادرند و زمانی رخ می‌دهند که ماه در هنگام کسوف در نزدیکی حضیض (کمترین فاصله از زمین) و در نتیجه، از نظر ظاهری بزرگ‌تر از حالت عادی باشد.

گرفت ۳۱ تیر  نیز چنین بود. کسوف با طلوع خورشید در هند آغاز شد و در بنارس، مقدس‌ترین شهر هند در کرانۀ رود گنگ، صدها هزار زائر هندو را شگفت‌زده کرد. سایۀ ماه پس از گذر از کوه‌های هیمالیا به چین رسید، اما باران سیل‌آسا و ابرهای چندلایه بیشتر منطقۀ کسوف را فرا گرفته بود و بسیاری در شانگهای تاریکی کسوف را زیر باران وقت‌نشناس تجربه کردند.

مسیر کسوف سپس وارد اقیانوس آرام شد و با سرعت حدود سه هزار کیلومتر در ساعت آب‌ها را درمی‌نوردید، تا حدود یک ساعت پس از ترک شانگهای به محل رصد ما در دل اقیانوس برسد. من به همراه سیاوش صفاریان‌پور و برادرم بهرنگ امین‌تفرشی همراه کشتی کاستاکلاسیکا از چین راهی محل بیشینۀ گرفت در اقیانوس آرام شدیم، جایی که طولانی‌ترین گرفت قرن دیده می‌شد.

اما به جز مدت طولانی، این کسوف اهمیت ویژه‌ای برای ما داشت. از کسوف سال ۱۳۷۸ در ایران، ساختن مستندی از گرفت‌های خورشید را در گوشه ‌و کنار جهان آغاز کرده بودیم و این گرفت پایان مستند ۱۰ سالۀ جویندگان کسوف بود. علاوه بر این نقش من در این سفر دریایی ارائۀ سخنرانی و چند کارگاه آموزشی برای صدها مسافر بین‌المللی این کشتی بود.

صبح روز کسوف، کشتی زیر ابرهای پراکنده از کنار جزایر آتشفشانی‌ای، که مثل کله‌قندهایی عظیم از دل اقیانوس بیرون آمده بودند، گذشت. جزیرۀ معروف ای‌یوجیما آخرین خشکی سر راه ما پیش از کسوف بود.

گرفت جزئی آغاز شده بود. ناخدای ایتالیایی کشتی با مهارت خاصی هم از ابرها گریخت و هم کماکان در خط مرکزی و در منطقۀ بیشینۀ کسوف قرار گرفت و خوشبختانه اقیانوس آرام نیز آرام‌تر از همیشه بود. محل رصد ما به همراه تعدادی از خدمه و چند رصدگر کانادایی و اروپایی درست در دماغۀ کشتی بود. پرنده‌هایی که در ای‌یوجیما زندگی می‌کردند، کشتی را با کنجکاوی کودکانه‌ای دنبال می‌کردند و شاید آنها نیز به کم‌نور شدن محیط و هلال کاهندۀ خورشید پی برده بودند.

گرفت خورشید رویداد غریبی برای همۀ موجودات است و اغلب جانداران واکنش‌هایی خاص به آن نشان می‌دادند. کسوف ۱۳۸۰ در زامبیا را به یاد می‌آورم که هجوم مورچه‌ها و حشرات در حین گرفت کلی غافلگیرم کرده بود. یا برعکس، پنگوئن‌های کسوف ۱۳۸۲ در جنوبگان را به یاد می‌آورم که در کمال آرامش در دمای بیست درجه هنگام گرفت کلی به خواب رفته بودند.

فقط یک دقیقه تا آغاز گرفت قرن مانده بود که ناگهان بر دیوارۀ سفید پشت سر ما نوارهای سایه ظاهر شدند؛ پدیدۀ جوّی نادری در گرفت‌ خورشید که همچون اشباحی سیاه‌ و سفید به‌سرعت بر زمین حرکت می‌کنند و چند ثانیه‌ای دیده می‌شوند. لحظاتی بعد آخرین نور خورشید همچون حلقۀ الماسی در آسمان بود و تاج خورشید به دور قرص تاریک ماه مثل چشمی آسمانی درست از بالای سر نورافشانی می‌کرد.

سیاره‌های زهره، عطارد و مریخ پرنورترین ستاره‌‌های پیدا بودند، اما برخلاف باور عمومی در هنگام کسوف هرگز آسمان پُر از ستاره نمی‌شود. روشنایی تاج خورشید در حدّی است که رنگ آسمان آبی تیره و همچون شفق و فلق است. نور تاج که از بالا می‌تابید، در ابرهای پنبه‌ای دورتادور افق رنگ‌های سرخ و نارنجی غروبین پراکنده بود.

بیش از سه دقیقه گذشت و تازه به میانۀ گرفت رسیدیم. لحظاتی اولین تجربه‌ام در دیدن کسوف را به یاد آوردم؛ آبان ۱۳۷۴ در مرز ایران و افغانستان، که خورشیدِ تازه‌طلوع‌کرده ۱۴ ثانیه گرفت. آن‌قدر سریع که مثل انسان‌های اولیه از تعجب خشکم زد. اما حالا کسوفی را می‌دیدم که سی بار طولانی‌تر بود. وقتی گرفت به پایان رسید، از اتاق فرمان اعلام شد که کشتی ۶ دقیقه و ۴۲ ثانیه زیر سایۀ ماه بوده است، یعنی رکوردی که سه ثانیه بیشتر از بیشترین زمان ممکن برای این کسوف بود! زیرا کشتی در هنگام گرفت مسیر سایه را دنبال می‌کرد.

جویندگان کسوف پس از هر گرفتی تشنه‌تر از قبل در عَطَش سفر دوباره به درون سایۀ ماهند.

نخستین گرفت کلی که در نزدیکی ایران رخ می‌دهد، کسوف مرداد ۱۴۰۶ (۱۲ اوت ۲۰۲۷) است. این کسوف شش دقیقه‌ای بلافاصله پس از اذان ظهر شهر مکه‌ و کعبه را به زیر سایۀ خود می‌برد. هفت سال پس از آن، ساعاتی پیش از نوروز ۱۴۱۳ خورشیدی (۲۰ مارس ۲۰۳۴) سرانجام دوباره سایۀ ماه پس از ۳۵ سال به ایران باز می‌گردد.

*بابک امین‌تفرشی، روزنامه‌نگار و عکاس علمی، مدیر پروژه بین المللی "جهان در شب" (TWAN)، عضو مؤسس انجمن منجمان بدون مرز (AWB) و عضو شورای سردبیری ماهنامۀ نجوم است. جايزۀ اخير مسابقۀ عکاسی علمی لنارت نيلسون به او تعلق گرفته و مجلۀ نيو ساينتيست با چاپ تصويرهايی از آثار بابک امین‌تفرشی، او را به خوانندگانش معرفی کرده است.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب