جدیدآنلاین: در جوامعی که تولید موسیقی تحت نظارت شدید مقامات قرار دارد، بی‌درنگ گونه‌ای غیرمتعارف از موسیقی شکل می‌گیرد که غالبأ با نام "موسیقی زیرزمینی" شناخته می‌شود. بن‌مایۀ این نوع موسیقی اعتراض است. آن اعتراض می‌تواند علیه ساختار و نظام فرهنگی و اجتماعی و سیاسی باشد یا صرفاً درهم شکستن قالب‌های متداول در موسیقی متعارف یا پذیرفته‌شدۀ جامعه را هدف قرار دهد.

در پی پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و اعمال محدودیت‌ها و تعیین خطوط قرمز برای هنرمندان عرصۀ موسیقی، نطفۀ موسیقی زیرزمینی هم بسته شد که نه تنها به دلیل محتوای غیر انقلابی‌اش پروانۀ انتشار نمی‌یافت، بلکه گونه یا ژانر برگزیده‌اش هم در چارچوب گونه‌های پذیرفته‌شدۀ "اصیل" ایرانی نمی‌گنجید؛ برای نمونه، راکی که کورش یغمایی پیش از انقلاب فریادش را می‌زد، پس از انقلاب به زیرزمین پناه برد، چون موسیقی "راک" و "پاپ" و "رپ" و "هیپ هاپ"، غیرمتعارف، بیگانه و غیربومی و عنصری از تهاجم فرهنگی غرب به شمار می‌آمد.

 با این که طی بیش از سه دهۀ گذشته در رویکرد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با گونه‌های موسیقی تحولاتی رخ داده و نمونه‌هایی از پاپ غربی هم به نحوی وارد فهرست گونه‌های خودی موسیقی شده‌اند، پدیدۀ "موسیقی زیرزمینی" در ایران نه تنها کمرنگ نشده، بلکه بیش از پیش بر دامنۀ حضورش می‌افزاید. دکتر مسعود کوثری، مدیر گروه ارتباطات اجتماعی دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران، در مقاله‌ای نوشته‌است:

"نوعی پارادوکس در موسیقی زیرزمینی ایران مشاهده می‌شود. این موسیقی از سویی می‌خواهد زیرزمینی باشد (به دلیل اعتراض سیاسی و انتقاد از جریان پاپ تجاری) و از دیگر سو نمی‌خواهد زیرزمینی باشد (به دلیل تمایل به داشتن مخاطب و انتشار آثارش). این وضعیت تناقض‌آمیز سبب شده‌است که گروه‌های موسیقی زیرزمینی گاه به سوی زیرزمینی ماندن گرایش دارند و گاه به سمت روزمینی شدن. از این رو، زیرزمینی ماندن گاه به دلیل اعتراض و عدم تمایل به روزمینی شدن است و گاه به دلیل مواجهه با موانع موجود از طریق مجاری رسمی (مجوز، دسترسی به سالن‌های کنسرت و غیره)."

در مطلب زیر فرشید فرید، نوازندۀ فلوت و گیتار و فارغ‌التحصیل رشتۀ موسیقی دانشگاه تهران، نگاهی دارد به وضعیت کنونی موسیقی زیرزمینی در ایران.

فرشید فرید
موسیقی زیرزمینی مجموعه‌ای از سبک‌های موسیقی است که در زمان تولید خود مورد توجه ناشران و تهیه‌کنندگان قرار نمی‌گیرد و معمولاً با سبک زندگی و ارزش‌های طبقۀ متوسط دنیای سرمایه‌داری در تضاد است. این نوع موسیقی، به طور معمول، از سوی نظام حاکم به رسمیت شناخته نشده‌است و در مکانی که موقعیت رسمی ندارد، مثل استودیوهای خانگی به صورت مخفیانه و با مضامین اعتراض‌گونه تولید می‌شود.

فرم موسیقی زیرزمینی از موسیقی سایکِدِلیک (روان‌نما، مایل به بروز احساسات روحی؛ ضد فرهنگِ هیپی) آمریکا در دهۀ ۱۹۶۰ تا DIY (کوتاه‌شدۀ Do It Yourself؛ موسیقی خودساخته) ضد صنفگرایی پانک‌راک دهۀ ۱۹۷۰ ، گرانج(نوعی از مسیقی راک) اوایل دهۀ ۱۹۹۰، و هیپ هاپ دهه‌های ۱۹۷۰ و ۲۰۰۰ دسته‌بندی می‌شود. با وجود اینکه این اصطلاح ژانرهای موسیقایی مختلفی را دربر می‌گیرد، اما این گونه‌ها معمولأ ارزش‌های مشترکی دارند؛ همچون ارزش قایل شدن برای صداقت و راستی، تأکید بر آزادی بیان خلاق و ستایش خلاقیت هنری.

با اینکه انواع معدودی از موسیقی زیرزمینی مخفیانه کار می‌کنند ، شاید به جز راک زیرزمینی که پیش از دورۀ گرباچف در شوروی سابق شکل گرفت، ممکن است پیدا کردن اجراها و آثار ضبط شدۀ این گروه‌ها برای طرفداران این سبک بسیار مشکل باشد. برخی از گونه‌های موسیقی زیرزمینی هیچ‌گاه ریشه‌های مخالف جهت نظام حاکم را رها نمی‌کنند. و در همین حال، برخی سبک‌های زیرزمینی در نهایت تبدیل به سبک‌های پاپ تجاری معمول و پیرو روند کلی قدرت حاکم شده‌اند.

در دهۀ نخست ۲۰۰۰ دسترسی آسان به اینترنت و تکنولوژی‌های موسیقی دیجیتال، انتشار موسیقی زیرزمینی را از طریق پخش صوتی و پادکست‌ها در شکلی گسترده ممکن کرد. برخی متخصصان در مطالعات فرهنگی استدلال می‌کنند که "موسیقی زیرزمینی" دیگر وجود ندارد، زیرا اینترنت آن نوع موسیقی را فقط با یک کلیک در اختیار همگان قرارمی‌دهد.

و اما در ایرانِ اسلامی موسیقی، امری یا هنری از پایۀ زیرزمینی است. بخش عمده‌ای از دیگر شاخه‌های هنری نیز اساسأ زیرزمینی هستند.  در ایران برای نوشتن (ثبت)، تهیه ، ضبط ،  تولید ، پخش ، اجرا و تصویه یک اثر موسیقی معمولی، یا بهتر بگویم، غیر زیرزمینی، خوان و مشکلات فراوانی هست. به هر روی، در ایران ظرفیت بی‌نظیری برای فوران تولید و سیر طبیعی تمام هنرها وجود دارد، ولی شرط و شرایط موجود این عرصه را تا حد زیادی بیمارانیده و خشکانده‌است.

با وجود این، بسیار امید دارم هنر در ایران امروز بتواند از بستر بیماری به هر قیمت و واسطه‌ای  برخیزد. همین که جان بگیرد و راه بیفتد، دریایی از سبک و ایده جاری خواهد شد.

در گزارش تصویری این صفحه که شوکا صحرایی تهیه کرده‌است، پای صحبت چندی از دست‌اندرکاران موسیقی زیرزمینی در تهران می‌نشینیم.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب