اسباب‌بازی، هم‌ذات کودک و چون خود او زنده است. رؤیای او را رنگ می‌زند، ذهن و خیال و خلاقیتش را باروَر می‌سازد و عامل انتقال فرهنگ می‌شود. راست است که دختران یونانی در عهد باستان چون به سن قانونی می‌رسیدند، اسباب‌بازی‌هایشان را به معابد می‌سپردند یا چون موجودی زنده برای خدایان قربانی می‌کردند.

بیهوده نیست که تاریخ اسباب‌بازی با تاریخ بشر هم‌عنان است و ریشه‌هایش به ماقبل تاریخ می‌رسد. هزاران سال پیش کودکان مصری از عروسک‌هایی استفاده می‌ کردند که بال داشتند و اعضای پیکر آنها درست مانند مفاصل بدن آدمی به هم وصل می‌شد. کودکان یونانی و رومی اسباب‌بازی‌هایی داشتند که از موم ساخته شده بود. قدمت اسباب‌بازی‌های یافته‌شده در ایران به ۱۷۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد. تیروکمان ساده‌ترین اسباب‌بازی‌های دوران کهن است. اما این یک اسباب‌بازی پسرانه بوده‌است. اسباب‌بازی‌های دختران و پسران در تمام طول تاریخ جدا بوده و هنوز هم فروشگاه‌های بزرگ اسباب‌بازی دنیا، بخش اسباب بازی‌های پسرانه و دخترانه را از هم جدا می‌‌کنند. ظاهراً دنیای زن و مرد از هم جداست یا دست کم در دوران کود کی چنین است.

در دائره‌‌المعارف فارسی (مصاحب) می‌خوانیم که انواع اسباب‌بازی از صدهزار بیشتر و بعضی از آنها مربوط به زمان‌های ماقبل تاریخ است. صنعت اسباب‌بازی‌سازی در قرون میانه آغاز شد و در این امر مخصوصاً توزیع‌کنندگان آلمانی نقش عمده‌ای داشتند. کارخانه‌های اسباب‌بازی از حدود ۱۸۵۰ تأسیس شد.

اما این صدهزار نوع که دائره‌المعارف می‌گوید، مربوط به زمانی است که بازی‌های رایانه‌ای نیامده بود. بازی‌های رایانه‌ای خود شامل هزاران نوع است که امروزه بیشتر از بازی‌های دیگر رایج است. پیش از ورود به دنیای تکنولوژی و تصویر، بازی‌های کودکان عمدتاً با طبیعت سروکار داشت و از طبیعت الهام و مایه می‌گرفت. بازی‌های آمیخته با طبیعت مانند یک‌قل و دوقل که با سنگ بازی می‌شد، تن و جان را با هم پرورش می‌داد. یعنی علاوه بر پرورش خیال بر مهارت دست و چشم کودکان می‌افزود. بازی‌های دیگری پاهای کودکان را ورز می‌داد. حالا که وارد فروشگاه‌های بزرگ اسباب‌بازی می‌شویم، به‌خصوص در آمریکا، اسباب بازی‌هایی می‌بینیم که کمتر با طبیعت سروکار دارد و کودکان را بیشتر به جهان ماقبل تاریخ می‌برد و با دنیای دایناسورها مأنوس می‌سازد.

دنیای اسباب‌بازی در آمریکا از هر جای دیگر دنیا شگفت‌تر است. فروشگاه‌های عظیمی به کار اسباب‌بازی مشغولند که در آنها نه تنها کودکان، بزرگ‌سالان هم ممکن است گم شوند. میلیاردها دلار سرمایه به صورت اسباب‌بازی در قفسه‌ها انبار شده‌است. کودکان می‌توانند هر قدر دل‌شان خواست، با این اسباب بازی‌ها بازی کنند و هیچ کس مانع آنها نمی‌شود. فقیر و غنی هم ندارد. همۀ بچه‌ها می‌توانند از این اسباب‌بازی‌ها استفاده و عقدۀ دل خود را خالی کنند. اسباب‌بازی‌ها چندان پیچیده شده‌است که سر درآوردن از آنها زمان ِ زیاد می‌خواهد. علاوه بر فروشگاه‌های اسباب‌بازی، کتاب‌فروشی‌های بزرگ نیز با بخش اسباب‌بازی خود کودکان را جذب می‌کنند. اقتصاد اسباب‌بازی در آمریکا اقتصاد بزرگی است که شاید با هیچ جای دنیا قابل قیاس نباشد. سالانه به میلیاردها دلار سر می‌زند. فقط در سال ۲۰۰۵ آمریکایی‌ها ۲۲.۹ میلیارد دلار صرف خرید اسباب‌بازی کرده‌اند. اما این اسباب‌بازی‌ها در آمریکا تولید نمی‌شود. ۷۵ درصد آنها از چین می‌آید.

در حالی که اسباب‌بازی‌های قدیمی به وسیلۀ پدر و مادرها یا خود بچه‌ها طراحی می‌شد، بازی‌های رایانه‌ای توسط شرکت‌های بزرگ طراحی می‌شود. با آمدن بازی‌های رایانه‌ای بسیاری از بازی‌های قدیمی از میان رفته‌اند. عروسک‌های سخنگو از قرن نوزدهم به بازار آمد، اما ا کنون دنیای اسباب‌بازی چنان پیچیده و رنگین شده که سخن گفتن از ساده‌ترین کارها شده‌است. با وجود این، آن دسته از اسباب‌بازی‌ها که از سنگ و سفال و گل یا از پارچه‌ها و نخ‌های کهنه و ظروف شکسته ساخته می‌شد، خیال‌انگیزتر از همۀ اسباب‌بازی‌هایی بود که امروزه به مدد تکنولوژی در کارخانه‌ها ساخته می‌شود.

هنوز تصور پخت‌وپز غذا در همان ظروف خیالی که از سفال و گل ساخته شده و سرو کردن آن برای مهمانان در گوشۀ حیاط یا بر روی چمن، از پخت‌وپز آنها در یک آشپزخانه واقعی و سرو کردن آنها در ظروف چینی برای کودکان دلپذیرتر است. چرا که خیال واقعی‌تر از صحنۀ واقعی زندگی است. دختر برادر من که حالا دکترایش را هم گرفته، ملافه کهنه و پاره پوره‌ای دارد که از زمان کود کی برایش به یادگار مانده‌است. او این ملافه را که به نوعی اسباب‌بازی دوران شیرخوارگی‌اش بوده و با آن رؤیا می‌بافته و می‌خوابیده و بیدار می‌شده، هنوز با خود دارد و حاضر نیست آن را با بهترین جواهرات عوض کند.

بسیارند بزرگ‌سالانی که با دیدن بازیچه‌های دوران کودکی‌شان دوباره کودک می‌شوند؛ اسباب‌بازی‌هایی که برای کسی دیگر می‌تواند اشیاء بیهوده و بدردنخور باشد، آنها را به شور و شعف می‌آورد و به گذشته‌های دور می‌برد. نمونه‌های بسیاری از این اشیا را می‌شود در موزۀ مجازی اسباب‌بازی‌های مؤسسۀ پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان ایران دید. در این موزه از بازیچه‌های سنتی ایران گرفته تا اسباب‌بازی‌های کارخانه‌ای گردآوری شده که هر کدام برای کودکی شادی آفریده‌است. بخشی از این موزۀ مجازی به بازیچه‌هایی اختصاص دارد که خود کودکان در تهران و شهر و روستاهای دیگر ساخته‌اند. دکتر زرتشت هوشوَر که سال‌هاست در زمینۀ تاریخ اسباب‌بازی‌ها پژوهش می‌کند، بسیاری از بازیچه‌های دوران گذشته را بازسازی و به این موزه اهدا کرده‌است: ماشین‌های چوبی به شکل ماشین‌های عهد محمدعلی‌شاه قاجار، سوت‌های گِلی، لیوان‌های فلزی که حکم تلفن را برای کودکان داشته، فرفره‌های دگمه‌ای و غیره.

مؤسسۀ پژوهشی تاریخ ادبیات کودک یک نهاد مردم‌نهاد است که سال ۱۳۷۹ توسط پژوهشگران ادبیات کودک تأسیس شد. این مؤسسه که قادر به خریداری محلی برای نمایش اسباب‌بازی‌هایش نبود، در تارنمای خود یک موزۀ مجازی ساخت و داده‌ها و بازیچه‌‌ها را همان‌جا قرار داد. توضیحات بیشتر در بارۀ این موزه را می‌توانید در گزارش مصور این صفحه که شوکا صحرایی ساخته‌است، از قول زهره قایینی، پایه‌گذار مؤسسه، و دکتر زرتشت هوشوَر بشنوید.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب