اگر ایران را سرزمین قلعه‌ها بنامیم، سخن به گزاف نگفته‌ایم. به هر سوی این سرزمین پهناور که برویم از پهنه دشت‌ها تا فراز کوه‌ها قلعه‌های سترگی را خواهیم دید که قدمت‌شان گاه از چند هزار سال فراتر می‌رود. برخی از این قلعه‌ها صرفا جنبه نظامی داشته‌اند و برخی دیگر مسکونی بوده‌اند.

ناامنی‌هایی که در دوره‌های طولانی از تاریخ ایران وجود داشت، ایجاب می‌کرد که بسیاری از شهرها و روستاها مانند قلعه ساخته شوند. ساختار شهر- قلعه‌های ایرانی به این صورت بود که حصاری را به دور شهر می‌کشیدند و خندق عمیقی را در پای آن می‌کندند. در مواقع لزوم و در صورت امکان، درون این خندق آب می‌انداختند تا دسترسی به حصار شهر دشوارتر شود. حصار نیز دارای برج‌های دیده‌بانی، و بسته به کوچکی و بزرگی شهر دارای یک یا چند دروازه بود که عبور و مرور از آن به دقت کنترل می‌شد. گاهی نیز قلعه را روی یک بلندی یا تپه بنا می‌کردند که در این صورت نفوذ به آن از طریق نقب زدن در زیر زمین غیرممکن می‌شد.

داخل شهر، قلعه دیگری وجود داشت که مثل خود شهر دارای برج و بارو و دروازه بود و به آن ارگ می‌گفتند. این قلعه محل سکونت شاه یا فرمانروای محلی بود که با پناه گرفتن در آن هم در مقابل شورش مردم شهر مصونیت بیشتری پیدا می‌کرد و هم در صورت اشغال شهر بوسیله مهاجمان خارجی، می‌توانست مدت بیشتری در مقابل آنان مقاومت کند. در لغت نامه دهخدا در تعریف ارگ آمده است: "ارک یا ارگ به قلعه‌ای گفته می‌شود که سکونتگاه پادشاه باشد و نیز به قلعه کوچک‌تری می‌گویند که درون قلعه بزرگ‌تر جای گرفته است."

بسیاری از شهرهای ایران مانند تهران، اصفهان، شیراز، یزد، میبد، اردکان، نائین و غیره با چنین سبک و سیاقی ساخته شده بودند. مثلا تهران از دوره صفویه تا ۱۵۰ سال پیش دارای حصاری با ۱۱۴ برج دیده‌بانی و ۵ دروازه بود که جمعیت ۱۲۵ هزارنفری شهر را در خود جای می‌داد. درون این شهر قلعه مستحکمی وجود داشت که خود یک محله کامل به شمار می‌آمد و به عنوان محل سکونت پادشاهان قاجار و جایگاه دیوانسالاری این سلسله مورد استفاده قرار می‌گرفت. کاخ گلستان و میدان ارگ (۱۵ خرداد کنونی) بازمانده‌های این ارگ سلطنتی هستند.

آنچه شهر – قلعه‌های ایرانی را در سده اخیر دچار دگرگونی و تخریب کرد، یکی افزایش سریع جمعیت شهرها بود و دیگری تغییر شیوه زندگی. اما قلعه‌هایی هم بودند که در خلال تغییر و تحولات بنیادین، تخریب نشدند؛ بلکه شهر جدیدی در کنارشان شکل گرفت. بهترین نمونه، ارگ بم است که تا دوره قاجار محل سکونت اهالی این شهر بود اما مردم به تدریج از آن خارج شدند و شهر جدید بم را کنارش بنا کردند. بنابراین، ارگ بم تا پیش از زلزله مهیب سال ۱۳۸۲، بزرگ‌ترین، کامل‌ترین و سالم‌ترین شهر- قلعه ایرانی بود. 

شهر-قلعه دیگری که تقریبا سالم باقی مانده و می‌توان آن را نمونه کوچکی از ارگ بم دانست، ارگ رایـِن در استان کرمان است. این بنای کهن به سبب اقلیم و بستر تاریخی مشترک با ارگ بم، شباهت زیادی به آن دارد. گزارش مصور این صفحه را به معرفی ارگ رایـِن اختصاص داده‌ایم. 

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب