آخرین باری که کنار ساحل جنوبی دریای خزر در شمال ایران قدم می‌زدم، ماهی‌گیرانی مشغول صید بودند. چند کشتی در دریا لنگر انداخته بودند و ساحل هم پر بود از انواع و اقسام آشغال، پلاستیک و قوطی که موج دریا آنها را به ساحل پرت کرده بود.

همان جا رودخانه‌ای جاری بود که آبی تیره داشت و در محل تلاقی رودخانه و دریا هلالی تیره‌رنگ تشکیل شده بود. تیرگی آب رودخانه از انتقال فاضلاب شهری و تخلیۀ مواد زائد کارخانه‌هایی حکایت داشت که در حاشیۀ رود قرار داشتند.

فریاد ماهی‌گیرانی که همان حوالی مشغول صید بودند، بلند بود که دریا خسیس شده و روزی آنها را نمی‌دهد و صیدشان هر روز  کمتر از پیش می‌شود.

این داستان تلخ بزرگترین دریاچۀ جهان است که هر روز به گوش می‌رسد. ماهی‌گیران زیادی بیکار شده و کار صید را کنار گذاشته‌اند.

از تعداد ماهیان خاویاری به طرز غم‌انگیزی کاسته شده‌است. خاویار گران‌ترین غذای دنیاست و ۹۰ درصد خاویار مصرفی دنیا از این دریا به دست می‌آید.

میزان صید ماهیان خاویاری به شدت کاهش یافته و ایران اعلام کرده که در صورت ادامۀ این وضعیت تا دوازده سال دیگر نسل ماهیان خاویاری منقرض خواهد شد. ذخایر ماهیان کیلکا نیز به سرنوشتی مشابه دچار شده و جمعیت آنها بیش از چهل درصد کاهش یافته‌است.

کاهش کیلکا که غذای فُک‌های خزری است.  یک بیماری ویروسی، آژیر خطر را برای فک‌ ها به صدا در آورده‌است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که تعداد فک‌های خزر یک قرن پیش یک میلیون قلاده بود به حدود یک‌صد هزار قلاده رسیده‌است.

فک‌های خزری کوچکترین گونۀ فک در دنیاست و محل تولد و زادآوری آنها در قسمت‌های یخ‌زده و کم‌عمق شمال دریای خزر است. زندگی این جانور خزری اکنون به دلیل شکار بی‌رویه، بیماری، تخریب زیستگاه و کمبود غذا، در معرض خطر است.

یاد حرف‌های دوستی می‌افتم که می‌گفت دریا این توانایی را دارد که آلودگی‌ها را ترمیم و خود را بازسازی کند، اما گویا گاهی وسعت و دامنۀ آلودگی‌ها به گونه‌ای است که این توانایی برای دفع آن کافی نیست.

البته، این گوشه‌ای از آسیب‌های خزر است که نشان از آن دارد که چرخه زندگی در خزر دیگر مثل گذشته نیست.

ورود مواد زائد و آلودۀ شهری، اکتشافات نفتی درکشورهای همجوار هم از مهمترین عوامل بحران زیست‌محیطی خزر است.

بخشی از مشکل خزر همین آلایندۀ هایی است که از شهرهای حاشیۀ خزر وارد این دریا می‌شود. بخش دیگر این آلودگی مربوط به بهره‌برداری از میدان‌های نفت و گاز است که در این سال‌ها توجه جهان را نیز به خود جلب کرده‌است.

برنامه‌های کشورهای آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان برای اکتشاف نفت و انتقال آن به اروپا به نتیجه رسیده‌است و ایران نیز به زودی کار اکتشاف نفت را آغاز می‌کند.

روسیه، دیگر همسایه خزر، اگرچه فعالیت چندانی برای یافتن نفت در ساحل خود نکرده، اما حجم آلودگی کارخانجات صنعتی حاشیۀ رود ولگا که به دریای خزر می‌ریزد، کمتر از نفتی نیست که همسایگان دیگر به این دریا می‌ریزند.

Mnemiopsis leidyi - شانه‌دار مهاجم

مشکل خزر فقط اینها نیست. ده سال پیش جانداری کوچک به نام Mnemiopsis leidyi - که در فارسی شانه‌دار مهاجم نام گرفته- وارد خزر شد. این جاندار مزاحم مشکل خزر را دوچندان کرد.

این شانه‌دار خزر موجودی ژله‌مانند است و اندازۀ آن بیشتر از پنج میلی‌متر و حد اکثر شش سانتی‌متر است. این جاندار از جانوران بسیار ریز و لارو (نوزاد) ماهی تغذیه می‌کند. تجمع این جاندار در آب‌های عمیق‌تر در ساحل ایران است و باعث شده تا تعداد ماهیان کیلکا به شدت کاهش پیدا کند.

کاهش شدید ماهیان کیلکا علاوه بر کاهش شدید صید این ماهی و بیکاری صیادان، حیات ماهیان خاویاری را نیزبه خطر انداخته‌است، زیرا کیلکا یکی از منابع غذایی ماهیان خاویاری است.

این تنها علت کاهش شدید ماهیان خاویاری خزر نیست. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوری غیر از ایران و روسیه، سه کشور دیگر نیز به جمع مهمانان سفرۀ خزر اضافه شدند. این سه کشور که اقتصادی شکننده و دولتی داشتند، غیر از تلاش برای اکتشاف نفت، بر سر صید ماهیان خاویاری با هم مسابقه گذاشتند.

در سال‌های اول بعد از فروپاشی شوروی، به دلیل به‌هم‌ریختگی‌های سیاسی و اجتماعی، کشورهای تازه‌استقلال‌یافته تور خود را پهن کرده بودند و بی‌حساب و کتاب، قانونی و غیرقانونی (قاچاقی) ماهی خاویار صید می‌کردند. البته، خیلی زود صدای سازمان‌های بین‌المللی بلند شد و کشورهای حاشیه ناچار شدند به سهمیۀ تولید و صادرات خاویار پایبند بمانند. البته، تمکین کشورهای حاشیۀ خزر به قوانین بین‌المللی مانع از فعالیت صیادان غیرقانونی نیست و صید قاچاق هنوز تهدیدی جدی برای ماهیان خاویاری به حساب می‌آید.

با بحرانی شدن وضعیت محیط  زیست خزر، سازمان ملل ده سال پیش برنامه‌ای را با همکاری پنج کشور ساحلی خزر آغاز کرد. هدف این برنامه کمک به بهبود آب و هوا، پاک کردن ساحل از آلودگی، حفظ تنوعی زیستی، کنترل گونه‌های مهاجم و کاهش مواد سمی ماندگار در این دریاست.

بعد از تحقیق گسترده در پنج کشور حاشیۀ خزر، یک سند حقوقی محیط زیستی به امضا رسید و کشورهای حاشیۀ خزر توافق کردند برای حفاظت از این دریا با هم همکاری کنند.

حالا که دارم از کنار ساحل خزر برمی‌گردم، یاد اختلافاتی می‌افتم که پنج کشور ساحلی خزر بر سر رژیم حقوقی و میزان سهم خود از این دریا دارند و برای همین تا به حال نتوانسته‌اند به توافق برسند.

از خودم می‌پرسم، آیا اجرای توافق حفاظت از خزر بدون تعیین رژیم حقوقی و توافق در باره میزان سهم هر کشور عملی است یا آنکه برای نجات خزر باید منتظر ماند تا این پنج کشور به توافقی دسته‌جمعی بر  سر سهم خود از خزر برسند.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

در سال‌های اخیر گردشگران ایرانی در دامنه‌های قلۀ سبلان، تفرجگاه شگفت انگیزی  یافته اند که به باور بسیاری از آنها چند روز اقامت در آن به مراتب مفرح‌تر و دلپذیرتر از سفر به دوبی و آنتالیا  است و صد البته بسیار ارزان‌تر از آنها. مضافاً این که یک سفر چند روزه به این تفرجگاه دردسرهای تدارک ویزا و بلیت هواپیما هم ندارد.

از همین رو هر سال در فصل تابستان، به ویژه در مرداد ماه، صدها هزار مسافر از چهار گوشۀ کشور راهی این تفرجگاه شگفت انگیز می‌شوند و به اصطلاح از گرد راه نرسیده وبعد از جا به جا شدن در یکی از ۱۵۰هتل پر ستارۀ  یا دست و پا کردن جائی برای بیتوته  در پیاده‌رو‌ها،  بلافاصله با شوق و ذوق غریبی  خود را به صف پرازدحام خریداران بلیت ورودی به یکی از چشمه‌های ۹گانۀ آب معدنی می‌رسانند تا هرچه زودتر تن به آب‌های گرم و شفا بخش حمام‌های سر باز و سرپوشیدۀ آن بسپارند.

این مکان البته سرعین (یعنی سرچشمه) نام دارد و همگان با این نام کما بیش آشنا هستند.
 روستای سرعین از قدیم به داشتن  چشمه‌های جوشان آب‌های معدنی، که درجۀ حرارت آنها از صفر  تا ۱۰۰ درجۀ سانتیگراد متفاوت است و شفابخش بودن آنها در معالجۀ انواع بیماری‌ها، زبانزد مشتاقان آن است. همۀ آنها، جز یکی، نام‌های محلی، مانند "گامش گلی"، " ساری سو" و "قره سو" و غیره  دارند.

اما یکی از آنها به گویش محلی "یارنال" (=ژنرال) نامیده می‌شود که داستانی دارد از این قرار که در سال۱۹۰۱(= ۱۲۸۰ خورشیدی) یک ژنرال روسی که به ایران آمده بوده در این چشمه استحمام کرده و بیماری جلدیس شفا یافته و به این مناسبت این چشمه "یارنال" نامیده شده است. 

افزون بر آب‌های معدنی، هوای مفرح و آسمان نیلگون، مراتع و چشم اندازهای سرسبز و پر گل دامنه‌های سبلان و قلۀ باشکوه و پر برف آن، به اضافۀ عسل بسیار خوش عطر آن از روزگاران کهن برای غالب ایرانیان شناخته بوده است و این جاذبه‌ها با همۀ اعتبار و اهمیت شان تازگی ندارد.

آنچه تازگی دارد مقام وموقعیت و چشم انداز امروزی این "شهر" است که تازه وارد را به حیرت و شگفتی دچار می‌سازد. در درۀ دور افتاده ای در ۳۰ کیلومتری اردبیل، که بر سر راه جائی هم قرار ندارد، در طول کمتر از یک دهه، از دل یک روستای به غایت ساده و سنتی، که خانه‌های دهقانی و دیوار‌های گلی آن هنوز هم اینجا و آنجا دیده می‌شود،و تا همین چندی پیش توسط یک کدخدا اداره می‌شد، شهری سر بر آورده است که تلألؤ نور و نئون‌های رنگین آن از دور مانند سرابی چشم را خیره می‌کند واگر اغراق نباشد چشم انداز  نیویورک و بلاتشبیه جزیرۀ منهاتان آن  را تداعی می‌کند. تعداد  بناهای پانزده شانزده طبفۀ آن که در دو سوی سه خیابان کوتاه و متقاطع آن چیده شده، از بسیاری از شهر‌های بزرگ کشور بیشتر و شمار هتل‌های پر ستارۀ آن از پایتخت مملکت نیز فزونتر است و قیمت زمین و سرقفلی مغازه در آن با طلا و جواهر برابری می‌کند.

هزینۀ این همه جلال و شکوه  نو یافتۀ سرعین را البته صد‌ها هزار توریستی می‌پردازند که درسه ماهۀ تابستان نه فقط همۀ ظرفیت هتل‌ها، آپارتمآنها و مهمانپذیر‌های آن را مملو می‌سازند، بلکه پیاده روهای آن را نیز به اشغال چادر‌های مسافرتی در می‌آورند. تعداد این گروه از مسافران سرعین، که دو سوم مشتاقان آن را تشکیل می‌دهد، گاهی چنان زاید بر ظرفیت شهر است که افراشتن یک چادر دیگر به واقع امکان ناپذیر می‌گردد. ناگفته پیداست که  در چنین اوضاع و ازدحامی یافتن جای پارک ماشین چه عذاب الیمی می‌تواند باشد. به قرار اطلاع برای مقابله با چنین فشاری  پروژۀ ساخت ۱۰هتل دیگر نیز در دست اجراست.

برای سر گرم کردن این سیل خروشان جمعیت، در شهری که طول سه خیابان موجود آن به سختی به یک کیلومتر می‌رسد، علاوه بر چشمه‌های جوشان آب معدنی، که هر کدام  در چند ده متری هم واقع اند، در سال‌های اخیر وسایل دیگری نیز فراهم شده مثل یک تله سیژ و پیست اسکی مصنوعی و رستوران‌ها در کنار انواع بوفه، سالن‌های ماساژ و  سونا. در این میان گویا جاذبۀ "تله سیژ" از همه بیشتر است. زیرا که به وسیلۀ آن می‌توان در عرض چند دقیقه از آب ۵۱ درجۀ "گاومیش گلی" به در آمد و خود را به آب بسیار خنک دریاچۀ دهانۀ قلۀ سبلان رساند و از آنجا آب‌های مواج دریای خزر را در ۱۰۰ کیلومتری نظاره کرد.

انواع نمایش‌های پانتومیم و سیاه بازی، جوک گوئی، به ویژه تئاتر و سینما هم وجود دارد. گوئی تئاتر‌های لاله زار تهران در دامنه‌های سبلان عمر دوباره یافته اند.

در صعود به قلۀ سبلان چشم اندازی از مزارع و کشتزار‌های گندم، جو، چغندر قند، پنبه، فندق، سویا و ذرت و گونه‌های گسترده‌ای از محصولات جالیزی دیده می‌شود. آتشفشان فرو خفتۀ سبلان، که یکی از زیباترین کوه‌های آلپی جهان به شمار می‌رود، بی گمان منشاء و مظهر این نعمت و برکت بی کران است که به دامن نشینان خود ارزانی داشته و اهالی سایر نقاط کشور با دیدۀ غبطه بر آن می‌نگرند.

نخستین تصویری که از واژۀ سبلان در ذهن هرکس مجسم می‌شود قلۀ مخروطی شکل و پر برف  و عسل طبیعی و خوش عطر و طعم دامنه‌های آن است. اما زمانی که در برابر سبلان واقعی ایستاده ای این تصور و تخیل، هرچند دلنشین، اما کم عمق، جای خود را به احساس شکوه و عظمت هوش ربائی می‌دهد که قلم از توصیف آن عاجز است.

حضور ملموس و مسلط سبلان در زندگی مردم منطقه، که در محل آن را "سلطان ساوالان" می‌نامند، و عزت و احترامی که این کوه در دل مردم دارد موجب پیدایش افسانه و اساطیر چندی نیز شده است. افزون بر این که در ادبیات فارسی قلۀ این کوه مسکن و مأوای دیوان افسانه ای است، در روزگاران کهن این باور در میان مردم محل رواج داشته که یکی از مقدسین در قلۀ آن مدفون است. حتی کسانی برای زیارت آن مکان مقدس به قلۀ پر برف و یخ آن صعود کرده و غالباً جان خود را در آن راه از دست داده‌اند.

به این ترتیب در روزگار ما به یمن ثروت و مکنتی که صنعت توریسم بر این منطقه سرازیر می‌کند و به یاری تکنولوژی روز، که رؤیا‌ها را به حقیقت تبدیل می‌کند، دیگر نیازی به از جان گذشتگی برای تشرف به قلۀ سبلان نیست.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

آزاده حسینی

پروفسور برنارد اوکین (Bernard O’Kane)، استاد دانشگاه هنر و معماری اسلامی در دانشگاه آمریکایی قاهره در مصر چندی پیش به دعوت سازمان بریتانیایی "انجمن ایران" به لندن آمد و در مورد معماری اسلامی ایرانی با علاقه‌مندان این موضوع به گفتگو نشست.

از نظر پروفسور اوکین، معماری اسلامی ایرانی موضوع بسیار گسترده‌ای است که با ورود اسلام به ایران در قرن هشتم میلادی پدید آمده و تاکنون پرورش یافته است. از سدۀ هشتم میلادی به بعد معماری و هنر ایرانی دچار دگرگونی‌های زیادی شد. به عنوان نمونه، بناهای دورۀ ساسانی از تکه‌های سنگ ساخته می‌شدند؛ در صورتی که در دورۀ اسلامی خشت و آجر و کاشی عناصر اصلی تشکیل‌دهنده بناهای ایرانی شد.

قسمت‌های جدیدی به بناهای ایرانی اضافه شد که طاق‌های ضربی یکی از آنهاست. تزئینات ساختمانی چون مقرنس شکل تازه‌ای به ساختمان‌های ایرانی داد. بناهای جدید نیز، چون مساجد، مدرسه‌های اسلامی و خانقاه وارد مجموعۀ ساختمان‌های ایرانی شدند که پیش از آن وجود نداشتند. به طور کلی بناهای متفاوت، روش‌های گوناگون معماری، آرایش دگرگونۀ ساختمان موجب شکل‌گیری سبک جدیدی از معماری در این ناحیه شد.

حوزۀ معماری ایرانی اسلامی علاوه بر ایران کشورهای افغانستان، عراق، آسیای میانه و پاکستان را نیز دربر می‌گیرد. معماری اسلامی ایرانی در دوره‌های آل بویه، سلجوقیان، ایلخانیان، تیموریان و صفویان سبک مخصوص به خود را داشت که در آثار به‌جامانده از دوره‌های مختلف در پایتخت‌های تاریخی آنها قابل مشاهده است. آنچه به نام معماری اسلامی ایرانی به جای مانده، در واقع  گونه‌ای از معماری اسلامی است که اگرچه دارای وجه تشابهی با معماری دیگر خطه‌های اسلامی هست، اما ویژگی‌های منحصر به فردی هم دارد.

یکی از مهمترین عناصر به‌کاررفته در معماری اسلامی ایرانی، رنگ‌ها هستند. در این نوع معماری تسلط آبی فیروزه‌ای به خوبی قابل تشخیص است. پروفسور اوکین معتقد است که کاربرد آبی فیروزه‌ای در بناهای ایرانی را می‌توان از دو بعد فنی و فرهنگی- دینی مورد بررسی قرار داد. از نظر فنی، فراوانی مادۀ معدنی اکسید مس است که برای ساخت رنگ آبی از آن استفاده می‌شد. از دیدگاه فرهنگی، استفاده از رنگ آبی برای مقابله با چشم‌زخم صورت می‌گرفت؛ یعنی برای جلوگیری از نظر بد برای ساخت بناها، به ویژه نقاط بیرونی آنها، کاشی‌ها و آجرهای آبی را به کار می‌بردند.

این استاد معماری اسلامی می‌گوید که نمادگرایی در معماری اسلامی ایرانی منبع تاریخی ندارد. اگرچه در متون صوفیان اشاراتی به نماد رنگ‌ها شده، ولی در واقع برای کاربرد برخی رنگ‌های مشخص، دلیل خاصی ذکر نشده است. 

دلیل استفاده از رنگ آبی در بناها ایرانی هم در اسناد معتبر تاریخی ذکر نشده است، اگرچه در بعضی از اشعار فارسی، آجرهای آبی را نشانۀ آسمان خوانده‌اند. علاوه بر رنگ آبی روشن، رنگ آبی تیره، سیاه، زرد، سبز و مقدار کمی از قرمز استفاده شده است. رنگ سرخ معمولاً در جواهرات و شیشه‌ها به کار رفته است، اما به دلیل گرانی تولید این رنگ از آن کمتر استفاده شده است.

استفاده از نقاشی‌ها (به عنوان مثال، صورت انسان و حیوانات) برگرفته از کتاب‌های تصویری، از دوران صفوی به بعد رواج پیدا کرد. البته که موارد استثنائی‌ای پیش از آن هم وجود داشته  است، به مانند یک مسجد معروف در ترکمنستان که مربوط به دورۀ تیموریان است و بر سردر آن دو اژدهای بزرگ نقاشی شده است. به باور پروفسور اوکین، تصویر اژدها، ققنوس و نیلوفر آبی به ویژه در دورۀ ایلخانیان از هنر و معماری چینی وارد معماری ایرانی شده است.

پروفسور برنارد اوکین پایان‌نامۀ دکترای خود را در زمینۀ معماری اسلامی ایرانی دورۀ تیموریان ارائه کرده است و اکنون در زمینۀ معماری دیگر دوره‌ها، به ویژه دورۀ صفوی نیز تخصص دارد و پژوهش‌هایی انجام داده است. در گزارش مصور این صفحه پاره‌هایی از صحبت‌های پروفسور اوکین را می‌شنوید.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

شاید کمتر شهری باشد که پس از انقلاب چنین پوست انداخته باشد و از بن زیر و رو شده باشد. این‌همه را سمنانی‌ها ظاهراً مدیون یکی از همشهریان خود، مهندس طاهری، هستند که در سال‌های اول انقلاب مدیر کل صنایع آن شهر بود و بعدها گویا نمایندۀ سمنان در مجلس شورای اسلامی شد. او، زمانی که بسیاری از شهرهای ایران هنوز در خواب ایده‌ها و آرمان‌های انقلابی خود به سر می‌بردند، سرمایه‌داران را به شهر دعوت کرد و امکانات زیادی از زمین و آب و برق و وام کم‌بهره و بی‌بهره در اختیارشان گذاشت، تا سمنان را از خواب قرون بیدار کنند.

شهر که در فاصلۀ دویست کیلومتری تهران واقع بود و آمادگی زیادی برای صنعتی شدن داشت، در عرض مدت کوتاهی به یک قطب بزرگ صنعتی بدل شد و چنان دگرگونی‌های عظیمی به خود دید که امروزش از دیروز بازشناختنی نیست.

در روزگار پیش از انقلاب، هر مسافری که از سمنان می‌گذشت، تنها اثری که از صنعت در آن می‌دید، کارخانۀ سیمانی بود که دود سفیدش از کیلومترها دورتر دیده می‌شد و شهر و اطراف آن را آلوده می‌کرد. اما امروز وقتی طول شهر سمنان را طی می‌کنید تا به دامغان بروید، با یک شهر عظیم صنعتی رو به رو می‌شوید. وقتی به درون شهر گام می‌نهید، همین دگرگونی را در درون شهر نیز می‌بینید. ساختمان‌های بلند و چندطبقه جای بناهای فرسودۀ سابق را گرفته و شهری نو از دل شهر کهن سر برآورده ‌است.

سمنان شهری کهن است، اما در روزگار ما عمدۀ شهرتش به این بود که بر سر راه تهران – مشهد واقع بود. تا روزگار پیش از رضاشاه، این شهر محل تاخت و تاز راهزنان بود. خاطرات دکتر قاسم غنی که خود اهل دامغان بود و برای تحصیل بین تهران و دامغان رفت و آمد می‌کرد، تصویر خوفناکی از هجوم راهزنان به این شهر و اطرافش به دست می‌دهد.

اما از روزگار محمد رضاشاه این شهر تغییرات عمده‌ای به خود دید. نخست به فرمانداری کل و سپس به استانداری بدل شد و شاهرود و دامغان و گرمسار از شهرهای آن به حساب آمدند. امروزه سنگسر که بدل به مهدی‌شهر شده نیز به شهرستان بدل شده و به شهرهای استان سمنان افزوده شده‌است. این مهدی‌شهر که تا زمان انقلاب یک روستا به حساب می‌آمد، امروز بر سر جادۀ خوب و اسفالتۀ سمنان به قائم‌شهر و ساری قرار گرفته و نزدیک‌ترین شهر به کرسی استان سمنان است.

بین مهدی‌شهر و سمنان هم اتوبانی ساخته شده که به اتوبان‌های اروپا و آمریکا شباهت می‌برد و به جرأت می‌توان گفت که بین هیچ شهری در اطراف تهران با پایتخت چنین جاده‌ای وجود ندارد. فاصلۀ سنگسر (مهدی شهر) تا سمنان زیاد نیست و با جادۀ عالی امروز آن بیشتر از ده دقیقه فاصله ندارد و ییلاق کم مانندی برای کویرنشینان سمنان به وجود آورده‌است. عمدۀ شهرت سنگسر هم  شخصی به نام هژبر یزدانی است که در روزگار پهلوی‌ها از چوپانی به سرمایه‌داری رسید، مانند احمد بن عبدالله خجستانی که از سربازی به سرداری. پس از انقلاب او از ایران گریخت و از خود در سنگسر تنها یک ویلا به یادگار گذاشت که امروزه در محوطۀ هتل سنگسر به کاخ هژبر یزدانی معروف است و بدل به جاذبۀ سیاحتی شهر شده‌است.

یک معروفیت دیگر سنگسر به جنبش‌های اجتماعی سدۀ پیش است و در همین سمنان یا سنگسر بود که شاعر معروف، طاهرۀ قرةالعین نقاب از چهره برگرفت و در برخی منابع آمده‌است که این کار او در آن زمان که مردم تاب دیدار زن بی‌حجاب را نداشتند، سبب خودکشی هفت تن شد.

اگرچه سمنان یک شهر کهن است، اما آثار زیادی از روزگار کهن ندارد یا اگر چنین آثاری در زیر زمینش مدفون باشد، هنوز کشف نشده‌است. امروز که وارد شهر می‌شوید، یکی دو مسجد، مهمترین آثار آن را تشکیل می‌دهند و البته، دروازۀ ارگ که دروازۀ ورود به سمنان در روزگار قاجارها بوده‌است. اما همه جا یک علاقۀ بنیادی به ایران باستان و نمادهای آن به چشم می‌خورد. بیهوده نیست که تالار پارک سیمرغ این همه نمادهای ایرانی در خود گرد آورده‌است.

طبیعی است که فهرست دیدنی های سمنان در جزوۀ میراث فرهنگی بالا بلند است؛ از مساجد و امام زاده‌ها گرفته تا کاروانسراها و خانه‌های اشخاص مهم و معروف مانند خانۀ تدین که امروزه محل میراث فرهنگی است. اما این آثار در سطح استان سمنان، یعنی در شهرهای مختلف از شاهرود و دامغان در شرق گرفته تا لاسجرد و گرمسار در غرب پراکنده‌اند و شهر خود نصیبی زیاد از آنها نبرده‌است.

با وجود این، شهر از این نظرگاه نیز دارد به خود توجه می‌کند. این روزها، اطراف مسجد شاه را که اکنون مسجد امام خوانده می‌شود و همراه با بازارها و تکیه‌های قدیمی در بافت مرکزی شهر قرار گرفته، از خانه‌های کهنه و فرسوده خالی کرده‌اند و بولدوزرها شب و روز مشغول کارند، تا بافت مرکزی شهر را از میان انبوه خانه‌های فرسوده و خرابه‌هایی که آن را در بر گرفته‌اند، بیرون آورند و قابل رؤیت کنند.

یکی از زیباترین مکان‌هایش میدانی به نام شریعتی است که قبلاً به میدان تیرانداز معروف بود. زیرا عزت الله تیرانداز که زمانی فرماندار کل سمنان بود، به آن سروصورت داده بود. در اطراف مسجد شاه و مسجد جامع که نزدیک به هم واقع شده‌اند، بازارها و تکیه‌ها و حمام‌های قدیمی قرار دارند و فضای امروزی شهر را به روح و اصل قدیمی آن باز می‌گردانند و دیدار آنها اصل و نسب شهر را برای هر مسافری زنده می‌کند.

اما سمنان اگر تا همین بیست سی سال پیش تنها از شرق و غرب به تهران و مشهد راه داشت، امروز بر سر چهارراهی واقع شده‌است که یک جادۀ خوب آن را از سمت جنوب به کویر نمک و جندق و بیابانک یا در واقع به نائین و یزد وصل می‌کند و یک جادۀ خوب دیگر آن را به شمال کشور، یعنی شهرهای مازندران و گرگان. این راه‌ها به سمنان جان تازه‌ای بخشیده‌اند و بسیاری از مسافران شمال و جنوب از این شهر می‌گذرند، تا به مقصد معمولاً سیاحتی خود دست یابند.

در گزارش تصویری این صفحه پارک سیمرغ را در سمنان می‌بینید.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

مجموعه عکس

جدیدآنلاین: آقای علیرضا عالم‌زاده از کاربران جدید آنلاین با فرستادن عکس‌ها و اسنادی از خانه پدری خود در اصفهان، اعلام داشته که خانواده او خانه تاریخی شان را به شرکت مسکن‌سازان فروخته اند تا از سوی این شرکت وابسته به سازمان مسکن و شهرسازی مرمت شود. اما با گذشت دو سال نه فقط این وعده محقق نشده، بلکه آن خانه با خاک یکسان شده است.  برای ما ممکن نیست که علت این رخداد را به دقت کنکاش کنیم. اما چنین می نماید که این سرنوشت بسیاری از خانه‌های تاریخی در اصفهان و دیگر شهرهای تاریخی ایران است. نوشته زیر نگاهی است به ریشه‌ها و ابعاد این موضوع. در همین صفحه ، مجموعه‌ای عکس از خانه عالم زاده و دیگر خانه‌های تاریخی نیمه ویران اصفهان را هم می‌بینید.

فرشید سامانی

چرا خانه‌های تاریخی خراب می شوند؟ این پرسشی است که با مشاهده صحنه‌های تأسف بار تخریب میراث گذشتگان به ذهن متبادر می شود و گاه این پرسش را به همراه می آورد که چه کسی مقصر است؟ در این هنگام می توان سازمان میراث فرهنگی، شهرداری یا فلان بساز و بفروش و دلال زمین را هر یک به نوعی مقصر دانست. اما قصور و تقصیر اینان اگر بخشی از واقعیت باشد، همه واقعیت نیست.

آنچه ما از خرابی خانه‌های تاریخی می بینیم، فروریختن کالبد مادی آنهاست، در حالی که بسیار پیش از این، مفهوم و بستر فرهنگی و اجتماعی خانه‌های تاریخی فرو ریخته است.

این خانه‌ها زمانی شکل گرفتند که خانواده‌های ایرانی در چارچوب الگوی کلان خانواده جای می‌گرفتند. پسران پس از ازدواج، در خانه پدری می ماندند و همان جا فرزندان خویش را به دنیا می آوردند و بسا که تا هنگام عروس گرفتن و داماد دار شدن همچنان ساکن خانه پدری بودند. اکنون دیرگاهی است که این الگو جای خود را به الگوی خانواده هسته‌ای داده و فرزندان بالغ حتی ممکن است پیش از ازدواج، خانه مستقلی را برای خود تدارک ببینند.

از این رو وقتی مالک یک خانه تاریخی از دنیا می رود، وارثان تمایلی به زندگی کنار هم ندارند و می خواهند هرچه زودتر مرده ریگ پدری را تقسیم کنند و پی کار خویش بروند. خواه از طریق فروش، خواه با تفکیک زمین و یا تخریب و تبدیل به احسن.

از این گذشته، برخی باورها چون اهل ستر دانستن زنان و مشغول کردنشان به خانه داری سست شده یا به کلی از میان رفته است و به کارگیری حجاب در معماری و تمهید بیرونی و اندرونی محملی ندارد.

پیشرفت تکنولوژی نیز انسان را بر طبیعت غالب کرده و تأسیسات مدرن، موضوعیت برخی تمهیدات معماران قدیم از قبیل استفاده از وجوه مختلف بنا در فصول گوناگون و بنای بادگیر و سرداب و آب انبار و... را بی وجه ساخته است. بنابراین بخش زیادی از یک خانه تاریخی برای خانواده‌های امروزی بی استفاده و به منزله بار اضافی است. 

از یاد نبریم که نگهداری خانه‌های تاریخی به علت ساختار و نوع مصالح به کار رفته در آن‌ها دشوار و هزینه بردار است و همه کس از پس آن برنمی آید.

از سوی دیگر، ارزش افزوده زمین موضوع تعیین کننده ای در سرنوشت خانه‌های تاریخی است. در ایران، زمین همواره یکی از منابع مهم ثروت و وسیله دلالی و کسب سود بوده است. برای مثال، ارزش زمین در مناطقی چون شمیران یا محله جلفای اصفهان سر به آسمان می ساید و مالکان خانه‌های تاریخی را وسوسه می کند که با تخریب خانه و ساخت آپارتمان سود هنگفتی را بدست آورند. شاید این اقدام از نظر فرهنگی شایسته نباشد، اما بی شک در زمره حقوق مالکانه  و قانونی افراد است. 

در جاهای دیگر مانند محله عودلاجان تهران یا محلات جوباره، دردشت و جماله اصفهان، وضع متفاوتی حاکم است. در این جا زمین به سبب فرسودگی بافت، دسترسی‌های نامناسب و نبود یا کمبود خدمات شهری آن قدر کم ارزش است که منجر به ترک محله‌های تاریخی از سوی ساکنان اصیل و واگذاری شان به مهاجران فقیر می شود. اما نتیجه همان است: ویرانی و نابسامانی بافت تاریخی.

از همه این‌ها که بگذریم، تازه نوبت به ندانم کاری‌ها و سوء مدیریت‌ها می رسد. در کشورهای جهان سوم دانش و تجربه بسیاری از معماران و شهرسازان صرفا در سطحی است که بتوانند در حاشیه شهرها یا زمین‌های بکر، طرح‌هایی را به اجرا گذارند، اما هنگامی که موضوع مداخله در بافت‌های تاریخی با پیچیدگی‌های کالبدی و اجتماعی به میان می آید، اغلب میراث فرهنگی قربانی نوین سازی می شود.

خیابان کشی، تعریض معابر، ساخت خطوط مترو، احداث زیرگذر و نوسازی بافت‌های فرسوده، مهمترین مواردی هستند که در چند دهه گذشته موجب تخریب گسترده بافت‌های تاریخی و خصوصا خانه‌های قدیمی شده اند. گاه نیز فساد اداری این روند را شتاب می‌بخشد و موجب می شود که حتی بناهای ثبت شده در فهرست آثار ملی از طریق پرداخت رشوه و زد و بندهای غیرقانونی تخریب شوند. خصوصا شهر اصفهان نمونه‌هایی از این دست را بسیار سراغ دارد.

با این وصف، آیا تخریب خانه‌های تاریخی ایران اجتناب ناپذیر است؟ هرگز چنین نیست. تجربه کشورهای پیشرفته نشان می دهد که نوین سازی را می توان دوشادوش حفظ میراث فرهنگی پیش برد.

پیش از همه، ترغیب ساکنان محله‌های تاریخی به باقی ماندن در جایی که نسل اندر نسل در آن زندگی کرده اند، موجب بقای این محلات می شود. این کار از طریق بالا بردن سرانه خدمات شهری، ارایه تسهیلات به ساکنان، رونق بخشیدن به اقتصاد محلی از طریق گسترش گردشگری و از همه مهم تر بالا بردن منزلت اجتماعی خانواده‌هایی که در خانه‌های تاریخی زندگی می کنند، امکان پذیر است.

امروزه ساکنان بسیاری از محله‌های تاریخی ایران مانند مولوی، سید اسماعیل و پامنار در تهران یا جماله و میدان کهنه در اصفهان، فشار اجتماعی فزاینده ای را به عنوان ساکنان محله‌های پست و فقیر نشین تحمل می کنند و در عوض ارزش و تفاخر از آن کسانی است که با تخریب باغات شمیران و از میان بردن چشم انداز البرز، برج نشین شده اند.

هرگاه اینان بتوانند همچون ساکنان ونیز یا محله‌های قدیمی پاریس و لندن و ولز، به سکونت در بافت تاریخی افتخار کنند، می توان امیدوار شد که تراژدی تخریب خانه‌های تاریخی به پرده آخر رسیده است.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

هادی آفریده

یک روز در کوچه وخیابانهای نیاوران در جستجوی شناخت بافت منطقه و یافتن سوژه گم شدم! وقتی داشتم خودم را پیدا می‌کردم با انبوهی از خانه‌های بزرگ اشرافی ویران شده آن ناحیه برخورد کردم و تصویر این ویرانی‌های باشکوه ایرانی در ذهنم ماند. همچنین بارها و بارها به کاخ موزه نیاوران رفتم  و توانستم دانستنی‌های جدیدی از گذشته تا امروز کاخ نیاوران که امروز به کاخ موزه ای تقریبا بزرگ تبدیل شده به دست بیاورم. وقتی که تمام کاخ موزه را بررسی و مشاهده کردم با تصاویری از زیبایی‌های معماری و هنر ایرانی برخورد کردم که بخشی از آن حفظ شده و بخش دیگر تقریبا ویران شده است. 

کم کم با اندک افرادی که در تسخیر کاخ نیاوران که گفته می‌شود تنها کاخی است که در جریان انقلاب هیچگونه آسیبی به آن وارد نشده آشنا شدم و توانستم سوژه‌های اولیه خودم را که افراد عضو کمیته نگهداری کاخ بعد از سقوط کاخ بودند را کشف کنم. همچنین با امام جماعت نیاوران "حاج آقا مصطفی" که گفته می‌شود نقش مهمی در حفظ و نگهداری کاخ تا ۴ یا ۵ سال بعد از تسخیر کاخ داشته یک دیدار کوتاه و چند گفت و گوی تلفنی داشتم وافرادی که در آن زمان با ایشان در نگهداری کاخ همکار بودند را به من معرفی کردند.

بیشترین اطلاعاتی که من از آن زمان و وقایع کاخ توانستم پیدا کنم از مجموعه مقالات و نوشته‌های منتشر شده در سایت کاخ موزه نیاوران، کتاب‌ها و کتابچه‌های راهنمای کاخ موزه نیاوران بود که روابط عمومی کاخ در این زمینه من را همراهی کرد.

اما مهمترین چیزی که برای هر مستندساز، خارج از اطلاعات مکتوب و شفاهی، داشتن تصاویری بکر و جذاب از گذشته است.  به کاخ موزه نیاوران رفتم تا از آرشیو آنجا استفاده کنم، اما با داشتن گنجینه ای بزرگ و گرانبها از اسناد تصویری فقط توانستم تعدادی عکس از دوران قاجار، تعدادی عکس جذاب از دوران نگهداری کاخ نیاوران و روزنامه‌های اسکن شده دوران انقلاب را بگیرم، که در میان موارد گفته شد عکس‌های نیروهای مردمی که برای نگهداری کاخ زندگی خود را رها کرده بودند و به شکل‌های گوناگون در کاخ مستقر شده بودند بسیار جذاب، دیده نشده و کاملا بکر به نظر می‌رسید.

من بیشتر در جستجوی فیلم‌های قدیمی آرشیوی از دهه‌های مختلف کاخ بودم. پس به آرشیو‌های مختلف فیلم از جمله تلویزیون و فیلم خانه ملی ایران سر زدم، در آرشیو تلویزیون چون فیلم قرار نبود محصول و تولید آنجا باشد ومن هم مستندساز تلویزیون نیستم اصلا موفق نشدم به لیست فیلمهای آرشیوی حتی نگاه کنم چه برسد به بازبینی ! اما در فیلم خانه ملی ایران اوضاع بهتر بود، چون فیلم " خاطره نی‌آوران " قرار بود با حمایت مرکزگسترش سینمای مستندوتجربی ساخته شود.

اولین گزینه فیلم " طپش تاریخ "بود. که با همکاری " آقای منوچهر مشیری " یکی از سازندگان آن، کپی فیلم در اختیارم گذاشته شد.

همچنین بخش مهمی از تصاویر را از مستندهای "برای آزادی" ساخته "حسین ترابی" و مستند "سقوط یک شاه" ساخته "مازیار بهاری" انتخاب شد و باز هم سعی کردم قسمت‌های بکر این فیلم‌ها را انتخاب واستفاده کنم.

همه چیز تا روز فیلمبرداری که در نیمه دوم بهمن ۱۳۸۷ بود تقریبا خوب پیش رفت. در روزهای آغازین فیلمبرداری خیلی اتفاقی در اینترنت با مصاحبه فردی به نام "محمدرضا مرادی" برخورد کردم که از ۹ سالگی در کاخ‌های ایران توپ جمع کن زمین تنیس بوده و در کاخ نیاوران در سالهای آخر قبل از انقلاب ۱۳۵۷ به سمت انباردار یا ظرف دار کاخ نیاوران درآمده بود، این شخصیت امروز انباردار کاخ موزه سعد آباد است، با او تماس گرفتم از او خواستم به کاخ موزه نیاوران بیاید و برای ما از دورانی که در آنجا بوده حرف بزند، که باز هم شانس آوردم و آقای مرادی قبول کرد و آمد و خاطرات خود را برای دوربین گفت و از کودکی خود تا آن روزی که شاه ایران را برای همیشه ترک کرد را توضیح داد. به نظر من حالا فیلم وزن و تعادل خود را پیدا کرده و از سالهای قبل از تسخیر تا زمان تسخیر که کاخ نیاوران دست نیروی‌های مردمی و انقلابی می‌افتد و تا امروز که به کاخ موزه تبدیل شده افرادی هستند که برای ما توضیح می‌دهند ماجرا از چه قرار بوده است.

ما کپی اولیه را به مرکز گسترش سینمای مستند که تهیه کننده فیلم است  برای بازبینی نشان دادیم . در آنجا پیشنهاد دادند که بخش‌هایی از فیلم را حذف کنیم و من از مجموعه مواردی که گفتند فقط چند مورد که به ساختار و حقیقت ماجرا ضربه نمی‌زد را اصلاح کردم و در این رفت و آمدها برای کمتر کوتاه کردن و انجام دادن و انجام ندادن اصلاحات‌هارد کامپیوتر هزار گیگابایتی پروژه پرید و ما مجبور شدیم فیلم را بر اساس تنها کپی دی وی دی که داشتیم دوباره در حدود ۲ ماه تدوین کنیم!

بعد از ماجراهای تدوین و بعد از اتمام صدا گذاری "حمیدرضا آفریده" برادرم که از نوازندگان مسلط موسیقی سنتی ایرانی است موسیقی فیلم را فقط با استفاده از ساز کمانچه ایرانی اما با رنگ صدایی نسبتا جدیدی که هم ایرانی است و هم موسیقی می‌تواند رنگ صوتی غیر وطنی داشته باشد را ساخت  و فیلم "خاطره نی‌آوران" امروز دارای موسیقی ارجینال است، اتفاقی که به دلیل کمبود بودجه وعدم حمایت از فیلم‌های مستند کمتر اتفاق می‌افتد.

فیلم سرانجام در اوایل پاییز ۱۳۸۸ بعد از گذشت حدود بیش  از ۱ سال آماده نمایش شد. احساس می‌کنم فیلم توانسته بخشی از تاریخ ایران را ثبت کند و می‌تواند برای آیندگان ارزشمند باشد.

شاید در پایان اشاره ی این نکته جالب باشد که چرا نام فیلم "خاطره نی‌آوران" است. منطقه نیاوران فعلی در گذشته نام‌های بسیاری از جمله "گِردِوی" داشته و گفته می‌شود در دورانی آن ناحیه نی زار و نیستان‌های وسیعی داشته و مردم به دلیل داشتن این نی زارها به آنجا در دورانی "نی‌آوران" می‌گفتند و به مرور نام "نی‌آوران" به نام‌های دیگر تغییر کرد و امروز به آنجا نیاوران می‌گویند. نام "خاطره نی‌آوران" به نوعی یاد آوری تاریخی بر قدمت و کهن بودن منطقه نیاوران امروز است.

در گزارش مصور این صفحه با ‌هادی آفریده، سازنده مستند "خاطرات نی‌آوران" به دیدن این دهکده قدیمی می‌رویم.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنيد.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب