سنت تابوت گردانى به گفته اى به زمان حضرت موسى بر مى گردد. ساختن تابوت های تمثیلی شهیدان و آیین حمل آنها در دسته های عزا در فرهنگ ایران نیز پیشینه ای دراز دارد. آیین سوگواری سالانه مرگ سیاوش و گرداندن تابوت او بهترین گواه این ادعاست.

تابوت گردانی و تابوت شویی برای آمدن باران نیز از آئین های ایرانیان کشاورز بوده است. مردمان شوش نیز تا آغاز ظهور اسلام و فتح شهر شوش به وقت خشک سالی تابوت مقدس دانیال نبی را بیرون می آوردند و طلب باران می کردند. شستشوی نمادین قالی در مشهد اردهال به جای تابوت حضرت سلطانعلی در مشهد اردهال کاشان در همین سنت ها ریشه دارد.

بنا به روایت های تاریخی مردم ماوراء النهر تا نخستین سده های اسلامی هر ساله در سالمرگ سیاوش، قهرمان اسطوره ای ایران شبیه او را می ساختند و در محملی می گذاشتند و برسرزنان و سینه کوبان در شهر می گرداندند.

پس از آن نیز گزارش هایی در مورد کاربرد ساز و برگی مخصوص در تجمع  شیعیان در سوگ شهیدان دین، از اوایل سده ی پنجم هجری مشاهده شده است.

مَنجنیق که نخستین تابوت واره شیعیانِ محله کَرخ بغداد بوده است، چیزی شبیه نخل امروزی است که آن را با شمشیر و خود و سپر و چراغ و آئینه و پر می آراستند.

در عهد صفوی سیاحتگران بسیاری نظیر پیترو دلاواله ی ایتالیایی به وصف حرکت دسته های عزا و مشاهده همان تابوت ها در سفرنامه خود پرداخته اند.

نخل برداری در روزگار ما

امروز نیز به شیوه قدیم در نخستین دهه محرم، دهه پایانی صفر و روز اربعین دسته های عزا داری به راه می افتند و بنا بر سنت شهر و دیار خود نشان هایی نظیر بیرق، علم، علامت، جریده و صندوق هایی تابوت واره با خود حمل می کنند.

اما مراسم نخل گردانی در تمام خرده فرهنگ های ایرانی-شیعی شناخته شده نیست. حوزه جغرافیایی که این مراسم از دیرباز در آن رواج داشته، حوزه ی فرهنگ کویری در شهرها و آبادی های حاشیه کویر ایران است. این حوزه شامل یزد، تفت، میبد، زارچ، نائین، ابیانه، کاشان، سمنان، زواره و آبادی های پیرامون آن است.

نخل چیست؟

نخل در لغت به معنای درخت خرما یا خرمابُن و مجازاً به معنی هر درخت و درختچه مومی و تزئینی و نیز نام تابوت واره ای است که در عزای امام حسین، به ویژه در روز عاشورا بر دوش می کشند و در دسته های عزاداری می گردانند.

نخل را در نخستین دهه محرم و بیشتر در دو ـ سه روز پیش از تاسوعا مى بندند. بستن و آرایش نخل بسته به کوچک و بزرگ بودن نخل و مقدار اشیاء و لوازم و زیورهاى تزئینى و نوع و شکل آذین بندى، بین یک تا چند روز طول مى کشد.

کسی که نخل را مى بندد و تزئین مى کند از کارآزمودگى و مهارت بسیار فراوانى برخوردار است. این فرد را نخل بند، نخل آرا و در بسیارى از شهرهاى ایران "بابا" یا "باباى نخل" یا "نخلى" مى نامند.

در بعضی نقاط ایران، مانند ابیانه، کار نخل آرایى و نگهدارى اشیاى تزئینى نخل اختصاص به یک خانواده معین دارد و این وظیفه نسل اندر نسل از پدر به پسر رسیده است.

گزارش تصویرى این صفحه درباره ی مراسم عاشورا در شهرستان زارچ ، پانزده کیلومتری شمال یزد است. در این مراسم تمام وقايع عاشورا و آنچه پس از آن  به وقوع پیوسته، در یک مکان به صورت نمادین در معرض دید مردم قرار می گیرد. در انتها نيز مراسم نخل گردانی انجام می شود.

صحنه تخت یزید
یکی از عظیم ترین صحنه هاى به نمایش گذاشته شده در روز عاشورا تخت یزید است که بیانگر وضع کاخ یزید است. تخت یزید داراى فضایی است که باید تجمل را به نمایش بگذارد. این صحنه با پارچه هاى مخمل قرمز رنگ پوشیده می شود.

صحنه دیر راهب
زمانى که لشکر یزید سر بریده شهداى کربلارا به طرف کوفه مى بردند تا به یزید تحویل دهند، در میان راه در کنار صومعه اى براى استراحت توقف مى کنند. سر امام حسین را که داخل جعبه اى بود در کنار صومعه راهبى قرار مى دهند. شب هنگام راهب از صومعه خود بیرون می آید و متوجه جعبه مى شود و معادل جایزه اى که قرار بود براى تحویل سر بریده امام بدهند، به آنها مى دهد تا براى مدت کوتاهى آن جعبه را نزد خود نگاه دارد.

صحنه بازار و خرابه شام
خرابه شام جایى بود که زنان و کودکان سپاه امام حسین را براى مدتى در آن زندانى کردند. براى بازسازى خرابه شام از خشت، گل و آجر با گیاهان خشکیده استفاده مى شود تا یک خرابه را مجسم کند.

بازار شام در این کاروان، از بى نظیرترین صحنه هاست. در این قسمت از کاروان، غرفه هاى کوچکى ساخته مى شود که هرکدام بیانگر صنف و شغل خاصى است. بخش بالایى بازار شام را طاق نصرت مى بندند و دورتادور آن را به وسیله شمعدان، آیینه و گلدان تزئین مى کنند و تمام حجره ها را با پارچه هاى نقش دار مى پوشانند.

گهواره علی اصغر
واقعه تیر زدن حَرمَله به گلوى حضرت على اصغر از دیگر صحنه هایى است که در این کاروان به نمایش درمى آید. اهالى بنا به اعتقادی که دارند در روز عاشورا به تن کودکان خود لباس على اصغر را می پوشانند و آنها را در طول مسیر کاروان در گهواره قرار می دهند.

صحنه تخت شیر
در این بخش از کاروان، فردى لباس شیر می پوشد و در زمان پیمودن مسیر بر دست خونین حضرت ابوالفضل سوگوارى می کند و کاه بر سر مى ریزد. ذوالجناح، حجله خانه حضرت قاسم، قبر شش گوشه، طفلان مسلم و شطِ فرات از صحنه هاى دیگر این کاروان در روز عاشورا هستند.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

جديد آنلاين: در مراسم اهداى جايزه تاريخى و ادبى دكتر محمود افشار يزدى به دكتر بدرالزمان قريب، پژوهشگر زبان و ادبيات سغدى، مولف فرهنگ سغدى و استاد دانشگاه تهران، كه عصر يكشنبه هشتم دى ماه در موسسۀ لغت نامۀ دهخدا برگزار شد، دكتر ژاله آموزگار و دكتر يدالله ثمره استادان دانشگاه تهران سخن گفتند. آنگاه نوبت سخن گفتن به دو تن از دانشجويان دكتر قريب؛ دكتر زهره زرشناس و محمد شكرى فومشى، رسيد تا از استاد خود بگويند. در اين ميان سخنان دكتر زهره زرشناس حاوى اطلاعات جالبى دربارۀ زبان و ادبيات سغدى، حيطۀ نفوذ، اهميت كشف دوباره و تحقيقات ديگر مربوط به اين زبان بود كه مطلب زير فشرده اى از همان سخنرانى است.

زهره زرشناس

دكتر قريب نخستين استاد كرسى زبان سغدى از سال ۱۳۵۰ تا كنون، استاد بازنشسته دانشگاه تهران و عضو پيوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسى، فرزانه بانويى است كه عمر خود را در خدمت به فرهنگ و زبان هاى ايران باستان، به ويژه زبان سغدى و گسترش زبان فارسى گذرانيده و آثار پژوهشى ِ متعدد و يگانه اى تأليف كرده است. من اولين دانشجويى بودم كه رساله ام را به زبان سغدى به راهنمايى استاد گرفتم.

مى دانيم كه سمرقند اهميت زيادى در جادۀ ابريشم شاهراه ميان چين و دنياى غرب داشته است. نوشته هاى مورخان اسلامى حكايت از مهاجرت سغديان پيش از اسلام و فعاليت هاى سغديان ِ تجارت پيشه در طول اين جاده دارد. نتيجه بارز اين امر اهميت يافتن زبان سغدى به صورت زبان ميانگان در جاده ابريشم بود.

از اين نظرگاه نقش سغديان را در تركستان و ماوراء النهر، مى توان با نقش يونانيان در دنياى باستان، البته در مقياسى محدودتر، قابل قياس دانست. در پرتو همين نقش زبان سغدى است كه بيشتر دست نويس هاى آن در اين ناحيه به خصوص در نواحى اطراف تورفان به دست آمده است.

زبان سغدى پيش از كشف گنجينۀ تركان در تركستان چين، در اوايل سده بيستم ميلادى، زبانى تقريبا ناشناخته بوده است. نخستين كسانى كه پرده از راز زبان خاموش سغدى برگرفتند، محققان آلمانى بودند كه در سال هاى آغازين سدۀ بيستم با مطالعه يك متن مكشوف از تورفان اين زبان ِ تا آن زمان ناشناخته را سغدى ناميدند.

گرچه ابوريحان بيرونى در حدود هزار و اندى سال پيش با ذكر روزها و ماه ها و جشن هاى سغدى تلويحاً به اين زبان اشاره كرده بود، اما در آغاز قرن بيستم است كه زبان سغدى تولدى دوباره مى يابد.

طى يكصد سال گذشته با پوشش هيأت هاى اكتشافى متعدد، آثار مكتوب اين زبان به صورت پراكنده از نواحى نزديك شهر سمرقند تا يكى از برج هاى داخلى ديوار بزرگ چين، و از مغولستان شمالى تا دره علياى رود سند در شمال پاكستان، كشف شدند.

با انتقال اين اسناد به موزه هاى برلين، پاريس، لندن و سن پترزبورگ دانشمندان اروپايى و آمريكايى به مطالعۀ اين نوشته هاى كهن پرداختند و بسيارى از اين متن ها به زبان هاى گوناگون اروپايى ترجمه شد. زبان شناسان، ويژگى هاى صرفى و نحوى زبان سغدى را مشخص كردند و حقايق بسيارى را دربارۀ اين زبان آشكار ساختند.

زبان سغدى يكى از زبان هاى گروه شرقى ايرانى ميانه، زبان ناحيۀ حاصلخيز سغد، واقع در ميان رود سيحون و جيحون بوده است. اين زبان در طول ده قرن، سده هاى دوم تا دوازدهم ميلادى، مهم ترين زبان ايرانى در تركستان و ماوراء النهر، زبان تجارى جادۀ ابريشم و از دير زمان ابزار ارتباط و پيوند فرهنگ هاى سرزمين هاى شرقى و غربى آسيا بوده است.

آثار بازيافتۀ سغدى به دو گروه دينى و غير دينى تقسيم مى شود. آثار غير دينى در برگيرندۀ كتيبه هاى متعدد، سكه هاى گوناگون -كه تاريخ برخى از آنها به سدۀ دوم ميلادى مى رسد و در زمرۀ كهن ترين نوشته هاى زبان سغدى است- سفالينه ها، نامه هاى باستانى، اسناد و مدارك، تعدادى داستان و چند متن طبى است.

آثار دينى كه بخش اعظم متون سغدى را تشكيل مى دهد، احتمالا در فاصله سده هاى هشتم تا يازدهم ميلادى نوشته شده اند و اغلب ترجمه هايى از نوشته هاى پيروان اديان بودايى، مانوى و مسيحى و متاثر از فلسفه و عقايد اين سه دين هستند. به همين اعتبار آثار دينى اين زبان به سه گروه متون سغدى مانوى، متون سغدى بودايى و متون سغدى مسيحى تقسيم مى شود.

زبان سغدى بر اثر نفوذ و توسعه تدريجى فارسى ميانه كه برخوردار از پشتيبانى دولت ساسانى بود و نيز زبان تركى كه ارمغان هجوم قبايل ترك زبان، از رواج افتاد و سير نابودى آن از سده پنجم هجرى به بعد همزمان با رواج زبان فارسى از يك سو و نفوذ زبان عربى و تركى از سوى ديگر شتاب بيشترى يافت.

هر چند كه امروز گويش دور افتادۀ يغنابىِ رايج در دره رودخانۀ يغناب، در جمهورى تاجيكستان، يگانه يادگار زندۀ از زبان سغدى است، ليكن تأثير مستقيم زبان سغدى بر زبان فارسى و نقش بسيار مهم بخارا و سمرقند، مادرشهرهاى قلمرو زبان سغدى را در گسترش ادبيات فارسى، به ويژه در دوران متقدم آن نمى توان انكار كرد.

دشوارى دست يافتن به منابع و مآخد جديد دربارۀ زبان سغدى، اين زمينۀ پژوهشى ِ تقريبا ناشناخته در ايران و كمبود و در واقع نبود منابع فارسى دربارۀ زبان سغدى، بر ارزش ِ پژوهش هاى دكتر بدرالزمان قريب مى افزايد. به ويژه ارزش اثر ارزنده و ماندنى ايشان، كتاب فرهنگ سغدى را دو چندان مى كند.

اين كتاب گنجينۀ عظيمى از واژه ها و تركيبات سغدى را در اختيار پژوهشگران اين زبان و ديگر زبان هاى كهن ايران و رشته هاى وابسته قرار مى دهد و مى توان آن را به مثابه ابزار اصلى، براى مطالعات زبان هاى ايرانى به كار برد. 

فرهنگ سغدى با بهره گيرى از جديدترين روش هاى فرهنگ نويسى و با نگرش به آخرين آراء و دستاوردهاى ايران شناسان جهان تدوين شده و اين مهم به همت بانوى فاضلى به انجام رسيده كه زندگى خود را وقف علم و دانش و خدمت به جامعۀ دانشگاهى ايران كرده است. بانويى كه به راستى سزاوار ستايش در هر انجمنى است.

بدو گفت رودابه كاى شاه زن
سزاى ستايش به هر انجمن

گفتيم كه اكثر متون بازيافتۀ سغدى بررسى شده اند و تقريبا همۀ اين دست نوشته ها به زبان هاى زندۀ جهان برگردانده شده اند، اما جاى خالى واژه نامه اى جامع از زبان سغدى در ميان آثار متعدد ايران شناسان جهان دربارۀ زبان هاى ايرانى به واقع نمايان بود.

به گفتۀ كنفوسيوس، شناخت انسان بدون شناخت قدرت كلمات ميسر نيست و استاد به راستى در قوت بخشيدن به قدرت كلمات در ايران ممتاز بوده و سهمى بسزا داشته است.

وى با فراهم آوردن اين واژه نامه كه از نظر علمى و پژوهشى از ارزشى جهانى و بين المللى برخوردار است، حاصل تلاش و كوشش يكصد سالۀ ايران شناسان و زبان شناسان كشورهاى مختلف دنيا را در بارۀ زبان سغدى گردآورى كرده است و به عبارتى ديگر، صدها مقاله و كتاب را در قالب يك واژه نامۀ قابل دسترس براى دانشجو و دانش پژوه در اختيار فارسى زبانان قرار داده است.

افزون بر اين، ايران شناسان، پژوهشگران، دانشجويان زبان هاى ايرانى، اديبان، پژوهندگان زبان و ادبيات فارسى به جهات گوناگون به ويژه در امر واژه گزينى و واژه سازى و بازشناسى واژه هاى مهجور و شاذ و درك امكانات گوناگون قرائت واژه ها نيز مى توانند از اين فرهنگ بهرۀ فرواوان برند.

تلاش ارزشمند اين بانوى دانشمند را ارج مى نهيم كه زبان فراموش شدۀ سغدى را از نو به فارسى زبانان شناساند و آموزش آن را باب كرد و سپس به آسان ساختن دستيابى به اين زبان نويافته و بازيافته و گنجينۀ واژه هاى غنى آن پرداخت. 

اينك جاى آن دارد كه بدرالزمان قريب را بدر سغديانه بناميم.

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

علی عطار

اگر چه در سی سال گدشته تئاتر ارحام صدر در اصفهان بطور زنده اجرا نشده و جوانان امروز اصفهانی این هنرمند را بیشتر از زبان پدرانشان یا از طریق ضبط های ویدیوئی آثاراو می شناسند،  اما شرکت وسیع مردم در مراسم سوگ ارحام صدر نشان از حضور پر قوت او و نمایش هایش در اعماق شهر اصفهان داشت.

آوازه رضا ارحام صدر  که در دهه سی ام هجری خورشیدی در شهراصفهان و اطراف آن پیچیده بود، در دهه چهل و پنجاه به سراسر ایران گسترش یافت. او نمایش های مردمی را با شوخ طبعی و لهجه مردم پسند اصفهانی به صحنه تئاتر منتقل کرد.

پس از موفقیت در اجرای نمایش های طنز آمیز و در ادامه کارش در تماشاخانه های اصفهان به این نتیجه رسید که قدرت آنرا دارد که چون رسانه ای توانمند مشکلات مردم را به گوش مسئولین حکومتی برساند.

او خود گفته است زمانی که قرار بود مالیات کسبه و صنعتگران خرد افزایش یابد، وظیفه خود دانست، مشکل آنان را روی صحنه تئاترش بیان کند. پس ازاستقبال گسترده تماشاگران ازاین عمل بود که تاتر ارحام صدر "تئاتر کمدی-انتقادی" نام گرفت و از آن پس نمايش هاى این هنرمند در کنار آثار باستانی اصفهان به یک جاذبه توریستی دراین شهر تبدیل شد.

قهرمانان اصلی داستان نمایش های ارحام صدر بطور عمده از بین خود مردم انتخاب می شدند. ارحام صدر که به طور کاملا اتفاقی از یک "دانش آموز مزه پران دبیرستان ادب اصفهان" با تشویق مسئولین مدرسه به یک بازیگر نمایش های کمدی تبدیل شده بود، با مخالفت بعضی از افراد خانواده خود مواجه شد که حضور در تماشا خانه را مخالف با شئون خانواده های "آبرودار" شهر اصفهان می دیدند. 

شاید ازهمینجا بود که اقشاری چون میرزاها، قلندارها، جاهل ها، داش ها، باجی ها و بازاریان سنتی که در آن زمان در مقابل پوست انداختن جامعه مقاومت می کردند، در مرکز انتقاد نمایش های ارحام صدر قرار گرفتند.

با وجود نگاه انتقاد آمیز به برخى سنت ها رضا ارحام صدر هیچگاه پوسته مردمی خود را ترک نکرد و تمایلی به شرکت در تئاتر های آن زمان که عمدتا آثار نویسندگان غربی یا روسی را اجرا می کردند، پیدا نکرد.

ارحام صدر که بعدها تحصیلات دانشگاهی اش در ادبیات و فلسفه را به پایان برد، همواره کوشید تا نزدیکی زبان نمایش هایش به زبان مردم را حفظ کند. او بیش ازهر چیز به بداهه بودن گفتارش در تئاتر اهمیت می داد و علاقه ای به  نمایش های از پیش نوشته نداشت.

اگر چه او با بازی درفیلم "شب نشینی در جهنم" در سال ۱۳۳۶ به سینمای تجارتی آن زمان پا گذاشت و توجه دست اندر کاران را جلب نمود ولی همچنان به تئاتر وفادار ماند. نوه او "امیر حافظ جهانگیری" می گوید که پدر بزرگش همیشه ارتباط مستقیم با تماشا گر تئاتر را بر حضور بی روح بر پرده سینما ترجيح مى داد.

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ فعالیت های تئاتری و سینمایی رضا ارحام  صدر ۵۵ ساله به حداقل خود رسید. مشکلاتی که او پس از انقلاب بر سر راه کار خود یافت، او را بر آن داشت که نیروی خود را در بخش جهانگردی که مورد علاقه اش بود متمرکز کند. سرانجام بازی در چند فیلم او را مجددا به صحنه سینما بازگرداند.

در دهه هفتاد ارحام صدر اجازه یافت که سه نمایش خود به نام های "آقا معلم"، "خواستگاری" و "ارحام صدر رئیس جمهور می شود" را برای ایرانیان خارج کشور اجرا کند.

آخرین کار نمایشی ارحام صدر شرکت و بازی در فیلم "شکر پاره" است که داستان زندگی او را بصورت نیمه مستند-نیمه داستانی به تصویر می کشد.

امیر حافظ می گوید با وجودی که پدر بزرگش درزمان فیلمبرداری هشتاد ساله بود و از دردهای مزمن رنج می برد، اما در مقابل دوربین هرگونه درد جسمی را فراموش می کرد.

ارحام بطور گلایه آمیز گفته بود بعد از آن که دیدیم همکاران قدیمی یکی پس از دیگری می روند و چیزی از آنها باقی نمی ماند و کسی هم به سراغ ما نمی آید خود دست به کار شدیم و فیلم خودمان را ساختیم.

دو خصوصیت غیر هنری رضا ارحام صدر با توصیف کار حرفه ای او گره خورده است: نیکو کاری، که بسیاری ازمردم اصفهان از آن سخن می گویند، و علاقه به شهر و فرهنگ زادگاهش.

زمانی که به او پیشنهاد شد تئاتر خود را به تهران منتقل کند، گفته بود "چرا هر چه چیزخوب است به تهران منتقل شود؟ مگر مردم شهرستان ها نباید از این چیزها سهمی داشته باشند؟ شرط من این است که منارجنبان را از جا بکنید و در لاله زار کار بگذارید، آن وقت در کنارش هم بلند گو اعلام کند که تئاتر من آنجا اجرا می شود!"

رضا ارحام صدر روز يکشنبه ۲۴ آذر در سن ۸۵ سالگى درگذشت. شرکت گسترده و بی نظیر مردم اصفهان در مراسم تشییع و سوگواری این هنرمند نشان داد که اهالی این شهر او را چون قهرمانى ملی می دانستند که همواره به زادگاه و فرهنگ خود وفادار مانده بود.

در گزارش مصور اين صفحه کوشش شده است گوشه هایی از زندگی ارحام صدر از زبان نوه اش امیر حافظ جهانگیری و از زبان خود او به روایت فیلم "شکرپاره" بازگو شود.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

شوكا صحرائى

ايرج كريمخان زند در سال ۱۳۲۹ در تهران متولد شد. پس از اتمام دوره هنرستان هنرهاى زيبا، در سال ۱۳۴۸ وارد دانشكده هنرهاى زيباى تهران شد. اما طولى نكشيد كه دانشگاه را رها كرد و بعدها در سن ۲۴ سالگى براى كار و تحصيل به فرانسه سفر كرد.

در باره خودش نوشت: "من جوان دهه ۷۰ هستم. اين دهه با جوانى من، ۲۴ سالگى ام، همراه بود. يك روحيه آنارشيستى ناآرام و ناراضى از محيط ايران آن زمان همراه من بود كه با خودم به پاريس بردم. سه چهار ماه بعد در كنكور بوزار قبول شدم و زندگى و كار هنرى بسيار متفاوتى را شروع كردم."

"در ايران بسيار سطحى نگر بودم و تفكرى نداشتم. در پاريس به مدت ۷- ۶ سال در آتليه بسيار زيبايى كار كردم. تحت تاثير همه كس بودم. هميشه تحت تاثير كسى بوده ام . يك موقعى از فضاى كارهاى بوش لذت مى بردم، يك موقع پيكاسو و يك موقع هم موندريان. شايد حالا كارهايم شخصيت پيدا كرده باشد."

"رفته رفته تخصص فرسك گرفتم. به آوينيون در جنوب فرانسه رفتم و پنج سال در آن جا زندگى كردم. در يك كليسا يك نقاشى ديوارى كار كردم. كلاس هاى آموزشى فرسك و طراحى برپا كردم. ولى ... دلتنگ ايران! در سال ۱۳۶۳ به وطن بازگشتم. مى خواهم بگويم آن شعورى كه اينجا نداشتم، در پاريس به سراغم آمد."

سايه بريمانى،همسر ايرج زند، معتقد است "موسيقى، شعر، ادبيات و آثار هنرمندان جهان سرچشمه الهامات ايرج زند بود. از مكتب فلاماند تا پررافائليست ها، از گويا، پيكاسو، كاندينسكى، ميرو، جكومتى، سيكه ايروس و ريورا تا مينياتورهاى هندى و ايرانى؛ از آرك هاى كليساهاى رومن كه در خيزشان مى توان روح معمارانش را جست تا سرزمين هاى جنوب آندولوسى؛ از دشت هاى وسيع يوجين تا كوچه پس كوچه هاى نپال؛ از ضرب آهنگ هاى غزليات شمس تا نواى شادى خاموش فلامينكو."

"ايرج زند بيننده ى تيزبين و هشيارى بود كه خوب گوش مى كرد و يافت خود را با "احوالات" درونى خود به هم مى آميخت، و حاصل آن چه بر بوم مى كشيد، هنرى بود عارى از هر قصدى، گويى ميان الهام هنرى و جان الهام يافته پرده اى نبود."

او طراحى را اصل مى دانست و از دو عنصر بنيادين خط و نقطه براى بافت اين يافت استفاده مى كرد و چون صدها نقاش و هنرمند " سيلوئت "، انسان را براى بيان ناب ترين احساسات درونى اش برگزيد.

خط و نقطه، كه او آن را به بند نافى تشبيه كرده است و در كنار آن دوعنصر ديگر ابر، آسمان و طبيعت ( اسب، زرافه، درخت، بركه، كوه ... ) به كمك كمپوزيسيون هاى او مى آيند. و همين خطوط در سال هاى ۷۰ از سطح دوبعدى بوم هايش بيرون آمده و هنرمند به جستجو و حركتشان در فضا پرداخته است. خودش مى گويد: "دلم مى خواهد آدم هايم از كارهايم گاهى بيرون بيايند. در فضا بچرخند و پرسه بزنند."

او از سال هاى ۵۰ انسان را به نقش مى كشد، انسان او تصويرى است از خود او، جستجوى درونى او. انسانى كه در اين جهان آرام آرام خود را كشف مى كند؛ انسانى كه مى تواند درياى مهربانى و عطوفت يا ميليون ها سلول حامل خشم باشد.

در تحسين عشق، به ماده اى چون آهن و يا پلكسى گلس رو مى آورد و با برش و انحناهاى نرم و لطيف و با خطوطى ساده حالات عاشقانه را ابراز مى كند؛ و با ايجاد حفره اى كوچك متشكل از دو كمان حالت عاشقانه نگاه را القاء مى كند.

ايرج زند به اصول زيبا شناسى آشنا بود و دقت بسيارى در هارمونى يا كنتراست رنگ ها داشت، اما اين رنگ ها با عواطف و حس درونى او گاهى با مهربانى و گاهى با خشم ابراز مى شد.

در بعضى از كارها حركت و ديناميسم و در بعضى سكون و آرامش و نوعى مراقبه را جستجو مى كرد. انسانى متفكر بود كه در اين جهان فرصت آن را يافت كه خود را بكاود و به ابعاد ظريفش دست يابد.

بعد از درگذشت ايرج كريمخان زند در سال ۱۳۸۵، مجموعه اى از آثار او به همراه دست نوشته هايش توسط سايه بريمانى گردآورى شد و انتشارات نظر آن را تحت عنوان " گزيده آثار ايرج زند " به چاپ رسانيد. اين مجموعه در نمايشگاهى كه در آذر ماه امسال در فرهنگسراى نياوران از مجسمه ها و نقاشى هاى او برگزار گرديد، رونمايى شد.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب

حمید رضا حسینی

اگر رفیق شفیقی درست پیمان باش
رفیق حجره و گرمابه و گلستان باش

نیاکان ما که این شعر را زیر لب زمزمه می کردند، از حمام و حمام رفتن خاطره ها داشتند. حمام برایشان چیزی فراتر از جای شست و شو بود. در آن جا، اقوام و دوستان و بچه محل ها را می دیدند و از حالشان با خبر می شدند؛ از هر کجا خبری داشتند، به اطلاع یکدیگر می رساندند؛ گاه شکوه اهل سیاست را در گوش هم پچ پچ می کردند؛ فرزندان خویش را به حمام برده و در حین شست و شو، شیوه سلوک اجتماعی و مردم داری و حرام و حلال شرعی را بدانان می آموختند.

دختران را برای پسران خویش خواستگاری می کردند؛ اگر پسری برای دختر دم بختشان پا پیش گذارده بود، دزدانه، سر تا پایش را برانداز کرده و سلامت جسمش را می سنجیدند؛ حمام عروسی و زایمان می گرفتند و دیگران را به جشن و شادی خویش فرامی خواندند؛ خستگی تن را با مشت و مال دلاک و خستگی روح را با درد دل های دوستانه به در می کردند؛ رگ می زدند و سبک می شدند؛ آب تنی می کردند و شادمان می گشتند و خلاصه حمام را در جایگاه مهم ترین نهادهای اجتماعی می نشاندند.

این روح حمام بود، اما جسمش نیز دست کمی از روحش نداشت. نه تنها با کاشی کاری ها و نقاشی ها و آهک بری ها و حجاری های استادانه، نمایشگاهی از هنرهای گوناگون را پیش چشم می نهاد، بلکه معماری اش از گستره و ژرفای دانشی حکایت می کرد که آزمون دشوار سده ها و هزاره ها را از سر گذرانده بود.

وقتی کسی وارد حمام می شد، از دالانی نسبتا دراز و پیچ در پیچ گذر می کرد تا به بینه برسد. بینه، جای لحظاتى نشستن بود تا کم کم به هوای گرم و مرطوب عادت کنند و به قول قدما نچایند! آرام که می گرفتند، لباس ها را درمی آوردند و راهی گرمخانه می شدند. 

میان بینه و گرمخانه، فضای دیگری بود به نام "میان در". در آن جا، یکی دو سکو برای انداختن لنگ قرار داشت و خلوتی برای ستردن موهای زاید.  راهروی بلندی هم از میان در منشعب و به آبریزگاه (دستشویی) ختم می شد.

فضای بعدی، گرمخانه بود؛ جای سر و تن شستن. خزانه یا خزینه که به عبارتی آب انبار حمام بود، درگرمخانه قرار داشت. حمام ها دو خزانه آب گرم و آب سرد داشتند و در حمام های بزرگ تر، یک خزانه آب ولرم هم به این دو افزوده می شد. گاه نیز حمام دارای چال حوض (استخر) بود تا وسیله شنا و آب تنی مردم برقرار باشد.

حالا باید دید آب و هوای حمام چگونه گرم می شد؟ به کانون آتش حمام "تون" می گفتند. در این جا آب را در دیگ بزرگی به نام دیگ هفت جوش که ترکیبی از روی و مس و قلع و سرب و چند چیز دیگر بود، می ریختند و زیرش آتش می افروختند. این دیگ در برابر حرارت زیاد، مقاوم بود. همچنین گرما را در خود نگاه می داشت و دیر سردی می شد.

آتش زیر سنگ هفت جوش، دود و دم زیادی را به وجود می آورد که از آن برای گرم کردن هوای حمام بهره می بردند. دود و آتش را به تونل هایی که زیر کف حمام ساخته بودند و "گربه رو" می خواندند، هدایت می کردند و بدین وسیله سنگ کف حمام و در نتیجه هوای حمام گرم می شد. در ساختمان های امروزی، این کار را شوفاژ انجام می دهد.

نور حمام در روز از سقف و در شب با پیه سوز تأمین می شد. در طاق های گنبدی حمام، شیشه هایی به نام "جامخانه" قرار می دادند که محدب بود. بدین ترتیب، نور از آن ها به درون می تابید، اما کسی نمی توانست از پشتشان درون حمام را ببیند.

در برخی شهرها و محله های بزرگ تر، حمام ها، دو بخش جداگانه مردانه و زنانه داشتند. در غیر این صورت، حمام در برخی روزهای هفته مردانه بود و در روزهای دیگر زنانه. گاه نیز از ابتدای شب تا صبحگاه مردانه بود و در طول روز زنانه تا غسل واجب مؤمنان زایل نشود.

در شهرهای تاریخی ایران، حمام هایی از روزگار پیشین به جای مانده که شهره ترین شان در کرمان، یزد، اصفهان و شیراز قرار دارند. یکی از این حمام ها که چند سالی است بدل به موزه مردم شناسی شده، حمام "علی قلی آقا" در اصفهان است.

علی قلی آقا از درباریان دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی (و بنا به گفته ای از خواجگان حرم) بود. او در محله ای که به نام خودش خوانده می شود، مسجد، حمام و بازارچه ای را بنا نهاد و برای استفاده مردم وقف کرد.

حمام او از سال ۱۱۲۵ هجری قمری تا سال ۱۳۷۲ خورشیدی (۱۴۱۳ ه.ق)، یعنی نزدیک به ۳۰۰ سال دایر بود. سپس مدتی تعطیل و پس از مرمت بوسیله شهرداری اصفهان، بدل به موزه مردم شناسی شد. در واقع شهرداری اصفهان با این اقدام، کفاره گناه نابخشودنی خود در تخریب حمام "خسروآقا" را پرداخت.

خسرو آقا برادر علی قلی آقا بود که همپای برادرش حمام کوچک تر اما فاخرتری را در اصفهان بنا نهاد. شهرداری اصفهان در سال ۱۳۷۳ حمام او را که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده بود، شبانه خراب کرد و به جایش خیابان کشید.

گزارش تصویری این صفحه گلگشت کوتاهی است در حمام علی قلی آقا با روایت خانم طلعت صابری و آقای عباس پورقدیری. آقای پورقدیری، روزنامه نگار و کارشناس میراث فرهنگی، در دوران کودکی و نوجوانی ، همراه پدر خود، فراوان به حمام علی قلی آقا آمده و واپسین روزهایی را که حمام ایرانی هنوز موجودیت داشت، به یاد می آورد.

 برای نصب نرم افزار فلش اینجا را کلیک کنید

 به صفحه فیسبوک جدیدآنلاین بپیوندید

ارسال مطلب